KËNGËT EPIKE

Cikli i kreshnikëve
Cikli i kreshnikeve ose kenget epike per aget e Jutbines . Ky cikel eshte me i gjeri qe kemi ne legjenden shqipe. Paraqitet mjaft i plote dhe me nje larmi te madhe. Kryesisht kendohet ne veri. Ne kete cikel tregohen bemat e Gjeto Basho Mujit, heroi kryesor, te vellait te tij , Halilit dhe te tridhjete ageve. Keta veprojne ne Jutbine, krahine e papercaktuar mire. Pershkrimi i personazheve eshte i mbinatyrshem; ata flasin me oret, ata luftojne me mazdrake (topuz), gjaku i tyre derdhet si lume, i kane mustaqet nga nje pash, e hedhin topuzin me aq force sa ngrihet pluhur nente pash lart etj. Heronjte e ketyre legjendave jane te shumte, por kryesore jane Muji e Halili.



"Muji e Halili" pikture nga "Piktori i Popullit" Ismail Lulani

* Fuqia e Mujit
Kenga fuqia e Mujit eshte prologu i ciklit te Mujit e Halilit. Ne te shikojme figuren hiperbolike te ketij kreshniku, i cili eshte i pajisur me fuqi te mbinatyrshme.
* Vajtimi i Ajkunes
Omeri, djali i Mujit rrethohet ne bjeshke e pas nje lufte te rrepte vritet. Kur arrin aty Muji, beteja ka perfunduar. Nga armiqte e vrare kupton se i biri megjithese ishte vetem shtate vjec, kishte luftuar si kreshnik. Keto tregohen ne kengen “Vdekja e Omerit”.
Vajtimi i Ajkunes eshte nje pjese lirike e ciklit te kreshnikeve, eshte nje kryeveper artistike.
Vajtimin e nenes e paraprin nje tablo dramatike tronditese. Muji varros me duart e veta te birin ne Lugjet e Verdha dhe kthehet ne kulle. Ajkuna merr vesh lajmin e zi.
Pas ketyre shperthen dhembja e nenes, vajtimi i saj. Ne kete vaj kemi dicka krejt te vecante, qe e ben kete krijim poetik lirik te qendroj midis kengeve epike heroike te kreshnikeve. Vete Omeri eshte nje femije i parritur, nje luftetar trim qe la pas bema kreshnikesh. Ajkuna, nje nene e dhembshur qe vuan thelle vdekjen e djalit.
Figurat artistike qe perdoren jane te nje lloji me ato te te gjithe ciklit. Ketu marrin pjese yjet, hena, zogjte e bimet. Yjet ndalen te degjojne vajin e Ajkunes, kjo mallkon henen pse nuk e lajmeroi me pare, ahu shtrin degen me te bukur qe ajo te mbeshtetet dhe zogjte e malit rreshtin kengen. Ajkuna ka ne zemer lajmin e zi dhe kuja shperthen. Ne fund te vajtimit shprehja e dhembjes merr forme tjeter. Nena kujton caste nga jeta e djalit, e sa me te bukura jane ato, aq me e thelle eshte vuajtja ne zemren e nenes.
* Martesa e Halilit
Martesa e Halilit eshte nje nga rapsodite me te bukura te cilkit. Ajo eshte vetem nje episod ne krahasim me gjithe bemat trimerore te kreshnikut Halil. Martesa eshte me rrembim dhe sjell jehonen e koheve te lashta, kur rrembime te tilla quheshin vepra trimerie. Megjithese ne kete pjese te ciklit, lufta midis kreshnikeve dhe kralit eshte per Tanushen, perseri nepermjet vargjeve del qarte qe ky konflikt eshte shume me i vjeter. Kjo duket ne faktin qe kreshniket e shohin me rrezik vajtjen e Halilit ne tokat e kralit. Halili e merr Tanushen e kralit pasi kapercen me trimeri e mencuri nje varg rreziqesh, por edhe me ndihmen e cetes se kreshnikeve. “Martesa e Halilit” shquhet per pasurine e perdorimin me mjeshteri te rralle te figurave artistike. Vend kryesor ze hiperbola dhe personifikimi. Me nje gjuhe te pasur jane sjelle dhe shume peisazhe si portreti i Tanushes, pershkrimi i betejes etj.
* Omeri i ri
Edhe kenga e meposhtme shpreh mjaft bukur trimerine e gruas shqiptare. Omeri i ri eshte emri i nje nga djemve te Mujit. Kete emer perdor e bija e plakut per te dal te luftoj balozin.
* Muji vret Paun Harambashin
* Mejdani i Mujos me Balozin
Kenga me poshte nuk eshte shkeputur nga Cikli i Kreshnikeve, por eshte mbeshtetur ne kete cikel




Cikli i kreshnikeve
Fuqia e Mujit

Lum e lum per t’lumin Zot,
Nu’jem kane e Zoti na ka dhane!
Kurr ish’kane Muja djale i ri,
M’a kish cue baba n’rroge tu njizotni;

Coban lopesh zotnija e ka ba,
Per gjith dite bjeshket Muja tu’i kerkue;
Per gjith dite nder gurra t’u u freskue,
Per gjith dite nder mriza tuj pushue
Rruge as shtek pa njofte nuk ka lane

M’i con lopet gjithhere ku s’i’n kane
‘I nate lopet cobanit i paskan hupe
E tu shpija nu’ka mujte me dredhe
Buze nji shkambit m’u ndale asht ngushtue

Asht ule djali aty per me fjete
Paj dy djepa aty ki’n qillue;
E kan marre brimen e tuj kjajte
M’asht avite Muja me i shikjue
Po i pajton tuj i pekunde
E t’dy djepat ika vun ne gjume
Bardhe si drita dy Zana atehere kane ardhe
-Ty, qysh te thone – Mujon e kan pvete-
Zo’! c’te ka pru n’ket vend e shka t’ka trete!-


Muja atehere shka u ka thane
Rrogtar lopesh un kam qillue
Per gjith dite kto bjeshke i kam kerkue
Mue rreziku sot ka ardhe me me ndeshe
M’kan hupe lopet, e askund s’kam mujte me i gjete
Ktu m’xu nata e u ngja per me fjete
S’mylla sy prej vajit, qi kam ndie
Ishin kane tuj kajte keta dy fmi
Kurrkund carje fmia nu’m’kan lane

M’u kan dhimte e jam hudhe me i pajtue
I pajtova e sa grima n’gjume i kam vdue
Po Zo’! shka jeni me gjithe ket drite?-
-Zana jemi, Mujo, tuj shetite,
-Tuj u sjelle na njerzvet me u ndihmue,
Ti c’fare ndere, Mujo, po na lype?
Qi dy djepat na ike vu ne gjume?
A don force, Mujo, me qindrue?
A don lufte, Mujo, me luftue?

A don gja, Mujo, a don mall?
A don,dije, Mujo a don gjuhe?
Lyp shka te duesh Mujos te i kan thane
Kqyr Muji atehere c’ka qite e ka thane:
-Shpesh po m’ngucin cobanija
Shum inad cobajt si me kane

Paj me force me ja u kalue un due
Njana shoqes Zanat atehere i kan thane:
-Tamel gjiut Mujit per me i dhane
Tamel gjiut i kan dhane me pi
Me tri pika djalin m’a kan ngri
E ika fale Zoti kaq fuqi
Sa me e luejte shkambin ma t’madhin
-Kape gurin! - Zanat i kan thane
Njimi okesh e ma guri ish’kane


E ka kap gurin njimi okesh
Badihava peshue me duer e ka;
Der n’nye t’kames vec e n’mujt ma
Njana shoqes Zanat atehere i kane thane:
-Edhe do tamel Mujos me i a dhane
E ka marre tamlin Muji e e ka pi
E ka kape gurin me e peshue
Deri ne gju ai gurin e ka cue
E ka ugje prap n’toke e ka pushue

Kqyre Zana sa mire ka thane:
- Edhe pak gji Mujo me i a dhane
I ka dhane prap gji per me pi
Sa don Zoti t’i ka dhane fuqi
E e ka marre gurin me e peshue
Deri ne shoge (brez) gurin e ka cue
E kan pa Zanat e kan kqyre
Njana tjetres prap te i kan thane:
- Opet (perseri) Mujit gji lypet me i dhane

E ka marre Muji gji me pi
O! se c’po i ep edhe Zoti fuqi
Kenka ba si me kane drangue
Ka marre gurin me e peshue
N’cep te krahit Muji e ka vdue
Njimi okesh gurit i ka qindrue
Njena shoqes Zana c’ka i ka thane:
-Tjeter gji Mujit mos me i dhane:
Pse tjeter gji Mujit per me i dhane

E batis dyrnjan ana-m’ane,
Atehere Zanat Mujin po e zhgjertojne
Se sa t’vogel qi po flasin:
Permbi krye hana tuj i shikjue
Permbas shkambit hija tu’u zgjatue
Sa miqsisht me te kan kuvendue
Kqyre Zanat, Mujit, shka i kan thane:
-Probatin na, Mujo, duem me te xane:
Fol ti, Mujo tash qysh po thue?-

-Tu t’jem ngusht, Zanat, me m’ndihmue!-
E ka fale Zoti sabahin
Ferk e ferk Muji kanka cue
I ka gjet lopet e ne shpi ka shkue
N’fushe t’Jutbines Muji kur a ra
Bytym shoket e mbledhun i ka pa
Se me Mujin aty i’n kene msue
Me i a mujte Mujit tuj ladrue
Kqyre seri Muji shka ka ba:

I a ka nise me cobaj me ladrue
Send ma t’fortin me dore e ka kape
Pese konope perpjete i ka dhane
As kurrkush me fole nuk po flet
Se me thue kur po i bjen
Dekun n’toke gjinden po i qete
Prej zotnis – tha – Mujit asht largue
Prej zotnis – burri kur asht da
Ka dredhe n’shpi - tha – nanen per me e pa

*Tha – I a ka nise Muji tuj punue
*Tha – I a ka nise Muji tuj luftue!
E n’sa lufta Muji si po bjen
Ai gjith here me ndere si po del


*tha – shpesh poeti popullor,kur reciton, kur mungon rrokja, per te plotesuar dhjete rrokshin, shton fjalen “tha”

Vajtimi i Ajkunes

Vajtimi i Ajkunes

Drita a dale e drite s’po ban,
ka le dielli e nuk po nxeh:
ça ka ba Gjeto Basho Muji;
Djalin n’dhe Muji e ka shti…
A dredhe Muji e ne shpi ka shkue,
nana e djalit po e pyet;
-Mujo, djalin ç’ma ka gjete?
N’Lugjet t’Verdha, a thue ka mbete?…
Qyqe vetem rrugen paska marre,
kane zane vend yjt’ vajin me e ndie!
Kur ka dale nder Lugjet t’Verdha,

atehere nana hanen ka mallkue:
-T’u shkimte (shofte) drita ty, o mori hane,
qe s’ma çove ate nate nji fjale,
n’Lugje t’Verdha, shpejt me dale
bashke me hy n’nji varr me djale!…
Kur ka shkue te varri i djalit,
ka pa ahin treqind vjec,
ahi ishte rrema-rrema,
nji ma t’bukrin mbi varr po e shtin

Mire po pshtetet per dege t’ahit
pikon loti mbi varr te djalit
Kane lane kangen zogjte e malit,
kane lane kangen me veshtrue!
-Po a s’e din se kush ka ardhe,
qe nuk cohesh per m’u fale,
more i miri i nanes-o?
Amanet, o more bir,
dil nji here ksi burgut t’erret,

fol me nanen qe t’ka rrite
s’m’ke lane kurre kaq shume me prite!…
More Omer i nanes-o;
A thue gjokun me ta prue?
Dil nji here per me lodrue
bjer nder gurra me u freskue
kerko majat bashke me zana
se ty varrin ta ruen nana,
mori i miri i nanes-o!…

Martesa e Halilit

Fort po shndrit njaj diell e pak po nxeh!
C’po e merr fryma rrapin e Jutbines!
Bore e madhe paska ra:
Randojne ahet per me u thye
Kane cetinat vetem kreshtat
Ushtojne lugjet prej orteqesh
Prej orteqesh kah po bijne nder gropa
Kane ra vashat me gja ne lume

Kane gjete lumin ngri akull
Kane nise vashat me lype krojet
Kane gjete krojet tane ngri hej!
Ka dale Muji me kreshnike
A thue ndeshet me ndoj gja malit
Sa shpejt diellin ma zu reja!
Shpejt ma endi njei pelhure t’gjane e t’gjate
E ia ka veshun majat rreth e rrotull
Qe kur jane kap trimat-o te lumi

Kaq perzi i ka fryma e plajm e re
Askurrnji shoshojne trimat s’po e njohin
Ngrine trimat, u sharruen
Por n’breg t’lumit – kulla e Mujit
T’tane per darke Muji i ka ndale
Kqyr cka bani Gjeto Basho Muji
E ka vu nje barre dru t’vogel ne zjarr
Treqind vete prihere m’u nxeh…
Sa shpejt fryma burrave u ka ardhe

Sa shpejt gjaku trimave po u nxehet!
Kane marre llafin e po llafiten
Kane marre gazin e po gazmojne
Kane nise trimat Mujin, po pyesin
-N’vater tande, Muje, kemi qellue
mos na ki rande per nji fjale…
Qysh Halilin s’e martove?…
Jane martue krejt mosha e tij…
Djemt’e tyne n’loje te tane kane dale


A t’u dhimbsen paret per me i dhane?
A t’u dhimben dasmat per me i ba?
Tutna djalin dikush po na e rre
Shpesh e shpesh po bie n’Kotorre t’Reja
Rob te gjalle djalin po e zane
Le konakun, Muje, po ta fikin
Ma zi fisin, Muje, po na koritin…
-Faqebardhe, more shoke,ju qofshi
Se mire hallin po ma ditki, burra!…

Ju t’pavllazen shoke s’keni qellue
Kujt po i dhembe dasmat per vlla t’vet?
Ky edhe s’asht or burra cub flligshish
Mire e njihni se asht daji trimnish-
Atehere djali ka nise me fole
-Kah kam vlla e kah kam moter
vdeksha para n’u martofsha
se gjithe grate e Krahines ku jane
se gjithe vashat e Jutbines ku jane

bash si motra qe po m’duken
dheu m’ka mblue e fat s’i qita vedit
po s’e mora Tanushen e kralit
E une Tanushen vete e kam pa
Gja ma t’mire s’sheh njeri nen kete diell
Vetulla e saj e drejte si fiskaja
Shtegu i ballit si shtegu i malit
Kur merr hana me prendue
Syni i saj si kokrra e qershis

E ka qerpikun si krahu i dallendeyshes
Fytyra e saj si kuqet molla n’dege
Hunda e drejt-o si kalemi i Tushes
Goja evogel si lulja qe shperthen
Dhambet e bardhe si gurezit e lumit
Fill mbas shiut, kur po i shndrit dielli
Qafa e saj si qafa e pellumbit
Shtati i saj porsi shtat cetine
Mishi i dores posi rremi i shemshirit (lloj druri)

Por n’qafe m’paci mor Bjeshket e Nalta
Kurrrkund nji shteg qe nuk me late
Per me dale deri ne Krajli!-

Sa mire nama bjeshket m’i paska gjue!
Sa shpejt deti ka ndigjue!

E e ka cue nji fryme te forte
E e ka cue nje fryme te nxehte
Bijne orteqet neper gropa
Ushtojne malet si prej motit!
Por tri dite e ma s’ka zgjate
A shkri bora e ka ra n’lume
Por tri jave e ma s’ka zgjate
Cka e ka ba lumi ate te bardhe?
T’bardhet e bjeshkeve krejt e ka mbyte n’det

Cpo kendojne bilbilat n’mal
c’po lodrojne femija n’fushe
-Shpejt me dale te t’bani (stan ne bjeshke)
se ka shperthye ahi! –
Atehere djali Mujit i ka thene:
-Qetash gjokun , Muje, ti me ma dhane…
Atehere djali i ka kcye gjokut n’shpine:
-T’mire u pafshim! – Mujit i ka thane
Ka marre rrugen per krali

Dy here djalin kurkush s’e ka pa
Kalojne male e kalojne lugje
Kalojne breshte (pyll me bredha) e kalojne ashte (pyll me ahe)
Kalojne dite e kalojne net…
-C’ka ka hana qe s’po del?
Kane pyet bilbilat e malit
Pritni pak more zogjt e malit
Ju me kndue tjeter pune s’keni
Hana sonte ka ndodhe zane

Ka nji ndore (ne mbrojtje) me percjelle…-
Qatehere djali sa kish ra n’breg t’lumit
Ka lidhe gjokun brenda ne nji imshte (ahishte me drure te rinj)
Imshta ishte tane ahishte
Vete shatorret neper muzg te nates po i lyp
Kur ta mbrrite te cadra e kuqe…
Ka zane vend permbas nji lisi
Rranjet e lisit shpernda ne lume…
Sa urtisht djali qe po e msyn (sulmon)

Ma ka nxjerr thike ma te mprehten
Kamba-doras asht avite…
-Po ket fytyre ku e ka pa
qe po me gjet me te Halilit?-
Ma gjate djali s’ka durue:
-Po je a njeri qe ke bese?
-Te thafshin krahet more djale i ri
se fort thelle qe paske hy!…
Hajde brenda, kopil (djale i shkathet); - po i thote

Se ja vdesim te dy pernjihere
Ja te dy kemi shpetue!-
Atehere djali brenda ka hy
E ka marre vasha per dore
Shpejt e shpejt te nj’ode i prin…
I ka zgjedhe nji pale petka ma te mirat…
Krejt si cike djali po ngjan…
N’breg te detit, permbi shkamb
Dymbedhjete katesh kulla e nalte

Kurrkund shoqen nuk e kishte
Treqind hapash kulla e gjane
Te tana ballet guri te lemue
Anash krejt guri te latue
Latue shkambi prej mermeri
Aty gurrat me flladite
Aty kopshti me u mahite (per te kaluar kohen)
Aty velat me valzue (per te lundruar)
Me valzue per shpine te detit…

Me Halilin brenda kane hy…
Sa fort shpejt kralica gati asht ba!…
Kur ka pa sokol Halilin
A dredhe mbrapsht si dridhet gjarpni…
Edhe deren e ka shkrepe (ka hapur me force)
Fill te krali paska shkue…
-Te kane ardhe cubat e Jutbines
e ty kullat t’i kane zaptue
erzin marre, cikat cnjerezue! -

Krali shpejt qenka shtrengue
t’dy prej krahu krajli i ka kape…
n’burgje t’thella Halilin e ka ndrye
rrugen e madhe Tanushes ia ka dhane
Mire po e ndal Jovani (nje mik) e po e pyet:
-C’asht ky vaj Tanushe lum motra? – i thote-
Se kso britme kure nuk kemi ndi!
-Rob kane zane Halilin e Mujit
e mue rruget tata m’i ka dhane

ma per t’gjalle te shpia mos me kthye!…
Nji fjale Mujit te dera me ia cue
Me i ra mbrapa Halilit sa ma pare
Ndryshe djali n’tburgje t’u ka kalbe! –
E ka gjete nji njeri te beses
Menjihere Mujit naten ia ka nisun
N’nestret nadje djali asht kape te kulla
Nji ka nji punet ia kallzon Mujit
T’madhe burri paska nise me qeshe:

-A t’kam thane taraku (dem, mezat) i Kotorrit
se Kotorret kane me ta hanger kryet?…
Ka dale trimi ne beden te kulles
Me nji kushtrim ka thirre Jutbine e Krahine
-S’kam cka u them more aget e mi
vec me koriti sokol Halili
Me u shtrengue burra si te mundni
Se dita e vdekjes ma e veshtire nuk vjen! –
Kane ba ashtat trimat me ushtue

Kane ba lumin trimat mu turbullue
Kane ba gjoket trimat me fluturue
E t’jane kape te Kotorret e Reja…
Neper rane t’detit Muji i ka shpernda:
-Ver me goje mos guzoje kush me ba…
Se shume njerez qenkan mbledhe n’Kotorre!
Me kushtrim krali i ka thirre –
Midis logut asht nji djale i ri
Hekrat duersh bugagite (prangat) kambesh

Ai asht Halil aga i ri
Mbare Kotorret me ate po qeshin:
-A po e sheh Halil, vdekjen me sy?
Kurre ma ngushte, Halil, a thue ke qen?
Kuvend burrash djali paka shtrue…
-S’asht ngushte njeriu deri n’dite te vdekjes
-Fjalen e mbrame ne pac me e fole
se ty jeta m’at hu t’u ka sose!…
-Pese dekika (minuta) liri me me dhane:

Tjeter t’mire ne t’paret nuk na kane lane
Kurrnji nesh mos me vdeke ne shtrat
Por me shpate m’u pre tuj kendue…-
Edhe duert mire ia shpengojne
Ia kane dhane lahuten ne dore
Kurrkush djaloshin vesh s’e ka marre
Krejt po e kendon kangen ne gjue te pareve
Qaty Muji neper fushe ka dale
E e ka ba nji piskame te madhe

Jane shembe kullat gjer ne themele
U trand deti me hy brenda
Kane gjemue malet si per mot t’lig!
Kurrnji trimat nuk po e lane me ike
Lufte e rrepte aty qe po bahet
Me dhambe trimat duen shoshojne me shkye
Me dhambe gjoket duen shoshojne me e marre
Notojne kurmat thelle ne det
Notojne trupat neper gjak

Hic s’po lodhet Gjeto Basho Mujei
Sa thelle trimi me paska hy!…
Muji djalin e ka shpengue
A turre djali si i terbue
Gjalle me dore kralin e ka zane
Me shpin ne hu ditet i mbaroi
Qatehere burrat kane rroke unat (urat e zjarrit)
Shpejt qyteti ka marr zjarr
Ka marre zjarr krejt ne fund e ne maje

Sa fort Muji m’asht terbue!
Aspak dhimbe trimi s’po ka
As per kulla qe rrenohen
As per t’vdekun qe shkrumbohen!…
Tri here dielli ka prandue
Tri here hana ka ague
Kurrkund zjarri me pushue!

Omeri i ri

Lum e lum per t’lumin Zot
Nu’jeme kane e zoti na ka dhane
Kur ish’kane nji plak i mocem
Mashkull n’voter s’i ka mbete
Nji baloz n’mejdan po i del

Edhe ‘i leter po m’i a con
Letren plaku po m’a kndon
E me lot ai po e loton:
-Sot nji jave n’mejdan me m’dale
Ka qite cika e i paska thane:
-Pash nji zot, babe, qi t’ka dhane
Shka asht letra, qi po e kndon
E me lot fort po e loton?
-Le, mori cike, ty zoti t’ruejte!

Rrezikzi kishem qillue
C’se kam le mos me gezue
Mue balozi m’lype mdjdan
Un jam plak edhe jam zhgrehe (kam rene)
Nuk po muj me dale n’bejleg (dyluftim)
Ka qite cika e i paksa thane:
-Aspak, babe, ti dert mos ki
kur t’dale drita, ajo dalte e bardhe
ke m’u vesh, babe, ke m’u mbathe

per me ra n’Agaj t’Jutbines
Agajt s’t’lane jo me u korite
Kur ka dale drita, dalte e bardhe
Mire asht veshe plaku e mire asht mbathe
Per Jutbine heret asht fillue
Tridhet Age m’kuvend m’i ka bashkue
Hallin Agvet mire jau ka dertue (ka qare hallin)
Mue balozi m’lype n’mejdan
M’lype n’bejleg me te me u pre


Pash’i zot, Agaj, u ka thene
Un jam plak e tash jam mbete
Kurrsi Agajt me goje nuk kan fole
As me sy nuk po e shikojne
Shum-e paret plaku po jau njehe
Nuk ndigjojne me i preke me dore
Shpejt ne kambe plaku kenka cue
I ka hipe gjokut e a fillue
Ne shpi t’vet kur paska shkue

Ka nise cika e po e pevete
-Babe a mujte, Agajt, a i ke gjete?
-Bet ne zotin, cike! Si m’ka dhane
S’ndigjoi kush paret me i preke
S’ndigjoi kush mejdanin me m’a hjeke
-Hajt, bre babe, hic me u ngushtue
Per baloz sot m’ke djale mue
E s’t’la, babe, un ty me shkue
-Le, bre cike, ty zoti t’ruejte!

Sot dy jave nuse vijne me t’marre
Po n’mejdan si ke me dale
Po n’mejdan si ke me shkue
Kryet balozi me t’a shkurtue
Dy here marrja mue me m’mlue
Plak pleqnije me u shnjerzue?
Po shtrengohem e po shkoj vete:
Nuk baj dam edhe me mbete
Hic bre cika vesh nuk kish’ marre

Shpejt ne kambe ajo kenka cue
Mire ashte veshe edhe shterngue
Tu berberi na paksa shkue
Sikur djale kryet e ka rrue
Sikur djale n’ftyre me t’u duke
S’ka mujte baba i vet me u ndale
Ka nise plakur atehre me e sue (mesue)
-Permjete drumeit, cike , tuj shkue
Burri m’drum te ka qillue

Kur te shkojsh n’at katund me ra
Aty asht sheher i madh
Njajo kulla, qi asht ma e bardhe
E tri katesh bojen e ka
E burrit t’yt ajo ka qillue
Rueju n’dere, pra, mos me i shkue!
M’i ka hipe gjogut ne shpine
T’madhe gjogut i a ka dhane dorin
Kur ka ra n’at katundin e ri

C’po shikjon cika me turbi
M’a ka vu doren ne ball
Nate tuj erre, dielli tuj ra
Bet ne zotin cika qi ka ba
N’be t’zotit si ish’ betue
N’konak burrit per me i shkue
I a ule gjogut , burrit i bje n’dere
I thrret t’madhe e i trokate nji here
Dikush gjegje e jashte ka dale:

-Kush je ti – thote – more djale?
-Mysafir a don me t’ardhe?
-Ti hoshgjelden – te i ka thane
n’podrum gjogun i a ka cue
kan hi n’ode e kan pushue
i a pjeke kafen me sheqer
i a ka dhena e ne dore e merr
kah te pin po e vndon oroe (po e ve re)
ne fyt kafen i a shef ka i rrqet

sa fort djali si asht ngushtue
paj te nana – tha – paska shkue
ka qite nanes Alia e i paska thane:
-Bet ne zotin, mori nane
Mysafiri, qi na ka ardhe
Paj per seri m’a ka lkuren e bardhe
Kah e pin kafen n’fyt i a kam pa
Shoqi i tij kurre nder ne s’ka ra
Shka i ka thene baxhija e shkrete

-N’mos bre femen, bir, do t’jete?
Epja fyellin a thue po i bjen
Epja i’ here lahuten n’dore
Qitni strugen e unaza lodroni!
Mire kan hanger e mire kan’ pi
M’a pvete djalin prej kah je
Po m’i thote: Omeri i ri
I a ka dhane fyellin n’dore:
Mjaft bukur po m’i bjen

Shpejt m’i luen gishtat e dores
Mire m’ia shjtejn frymen e gojes
I a ka dhane lahuten n’dore:
Mjaft bukur po m’i bjen
E ma mire me kange po e ndjeke
Kan qite strugen e kan lodrue
Tri here djalin e paska cue
Sa fort djali qi ashte ngushtue
Shpejt te nana – tha – paska shkue

Ka nise nanes – tha – me i diftue:
Tri here kapuca qi m’ka cue
E lahutes mire i ka ra
Edhe fyellit si ma mire nuk ka
Probatin – nane , po e xa
Sa mire nanan a kujtue
Ka marre djalin e m’aka sue:
- Hajtni n’ode t’dy per me shtrue
Po n’kjofte femen ka m’u diftue

Gjume ne sy nuk ka me i shkue
Te dy n’odre kan shkue me ra
T’mira teshat m’i kan gjete
Se shkoi nata cika kishte fjete
Edhe djali tuj na ruejte
Po hic cika s’kishte luejte
Kur ka ague tha drita e bardhe
Tha – te nana djali kishte dale:
-Bet ne zotin – tha – mori nanae

Si ka ra njashtu ka ndjehe
Ka qite nana e i ka thane:
-N’meshteri me dale n’dugaje
Me na ble fyellin prej pirinxhit
Me na marre furken e praruet
N’dere te dyja me i a vndue
Ne kjofte femen mos m’u kujtue
Ajo furken ka me shikjue
Sa shpejt djali qi a nise

N’meshteri – tha – kenka shkue
Fyell e furke - tha – i ka marre
Fyell e furke mire i ka pague
Ka marre rrugen e asht fillue
N’der t’odes Omerit i a paska vndue
Shpejt asht veshe cika e shpejt asht mbathe
Paj ne dere – tha – kah ki’ pa’ dale
Shtjelm bre furkes i paska ra
M’a kap fyellin n’at dore t’bardhe

Kurrsi ciken pisk s’po e xane
Kan pi kafen me sheqer
Fjala fjalen mire po e qet
Kqyr Alia shka i ka thane;
-Probatin, Omer, me t’xane
Bet ne zotin Omeri i ka ba
-Sot n’merak ty nuk po t’la
Ktij balozit do t’i dal n’mejdan
Zoti e din si kam m’u da

Per ne kjofte rrezik me m’pre
Edhe kryet mue me ma trete
Marak ti per mue pse me mbete?
Paj ne kjofte nafake per me pshtue
Ksajt kah shpija kam me u diftue
Atehere Alia – tha – e la me shkue
I ka dhane doren e cika asht fillue
Ne shpine te gjogut si i ka ra
I a ka dhane t’madhe dorin

Aty mire si ka pushue
Ka lute zotin me i ndihmue
-Zoti t’vrafte, Omer, - i paska thane –
Qi t’ka lane Muja ktu me ardhe
Kenke i ri un sot me t’carte
S’tutet burri – tha baloz, me fjale
Cili shoqin po e ndjek ma pare?
Te dy n’gjoga jane zatete
Ik ti djale, balozi te i ka thane
Edhe mprapa ciken poma ndjeke
Se sa vrap gjogat m’i kane lshue
Se sa rebtas m’topuz kenkan gjue
Sa fort cika i a ka ruejte
Shpte per shpte atehre kenkan dredhe
Te dy shpatat – tha si i kan ndeshe
E balozit dy copesh po kputet
Nj’atehere cika shpate po i bjen
Dekun n’toke kjo po m’a qet

M’i zdrype, gjogut , mbi te kcen
Kurrsi kryet s’po mund i a merr
Kaq per serei t’madh qi e kish ‘ pase
Athere gjogut m’i bertet”
Hajt bre, gjog, zoti ty t’vrafte!
N’qerrazhi po due me t’shite
E qymyr me bajte me ty
N’mnere qymyrin gjogu e pat
N’stom te lugut n’dy gjujt ra:

Sa n’tdy gjujt gjogu ka pushue
Ngjat balozit cika asht shtrengue
E ka mrrote (e permblodhi) e n’shpine e ka vdue
Ka marre rrugen – tha – per me kthye
Ka marre rrugen n’shpi me shkeu
Bash te i shoqei – tha kish ‘ pushue
Qeft po bajne – tha – tu kendue e tuj pi
M’kan shtrue buke edhe jane ngi
Kan marre lojne me lodrue

Ka nise drita me ague
Asht ba gadi cika me u fillue
Don Alia – tha – per me e ndalue
-Ku po don, Omer me shkue-
Probatina na sot pa u vllaznue?
Bet ne zotin – Omeri i paska thane –
Kurrnji pare me vedi nuk e kam
Besen e zotit – tha me t’a dhane
Se sot nji jave ne darsem kam me t’ardhe

Se sot njijave ne darsem kem m’u pa
Probatina atehre na kem m’u ba
Njatehere Alia i ka besue
Asht fillue cika e n’shpi ka shkue
M’i ka dale plaku – tha – ne dere
M’asht gezue baba – tha – nji here
Tane Jutbinen – tha – e ka bashkue
Per gjithe dite tuj pi e tuj kndue
Erdh Orogu (koha e caktuar) nusja per me shkue

‘I qind darzmore Alia i paska cue
Mire fejtaret fejve (fyejve) po m’u bijne
Mire kalorsit gjogave , po m’u rrijne
Kangataret s’po pushojne nji here
Pushke tuj qite, dajre tuj ba
Ne konak Alis i paskan ra
Njimi vte darzmore bashkue m’i ka
Mire me hanger – tha – u kish gatue
Rreth e rrotull Alia tuj shikjue

Kurrkund porben – tha me sy s’po e shef
Kurrrkund proben – tha nder shok nuk e ndan
-Ndalje kangen – tha dajre mos me ba
Se’i probatin – tha – mue m’paska deke
Sot nji jave tu un – tha – mik m’ka fjete
Besen e zotit ai mue m’a ka dhane
N’kjosha gjalle pa t’gzue s’due me t’lane
Nder darzmore mue t’parin ke me m’pase
Pushoi kanga, - tha e pitas gjithkush mbet

Se as me shoqin kurrkush ma s’po flet
Shka po i thot nusja vjerres s’vet
-Me m’a thirre Alin ne dere
N’dere te odes Alia paska dale
I a ka thane nusja nj’a dy tri fjale
I a ka thene nusja e i ka ba be
N’dac Ali me m’vra e me m’pre
Mik sot nji jave ktu mue m’ke pase
-Hajt ty hajrin per me t’a pa!

N’ode te miqt Alia paska shkue;
-Nisni pijen, shoke, nisni me kndue;
Probatini tek m’ka ardhe mue
Kshtu m’kan thane, se atje nuk jam kane.

Muji vret Paun Harambashin

Herët çohet Paun Harambashi
e shtrëngojke at'gjokun e zi
mirë ia vjerreke topuzin n'telqi
duel për dere, bjeshkën e ka msy
Trimijë berre ai në bjeshkë po i qet
tridhetë qenë ai prapa po jua ngjet
i ka marrë me to tridhetë çobanë
edhe i merrka plot tridhetë sejmenë

nji çardak për vete p'e mbaron
bjeshkve dhentë sa mirë po jua l'shon
Shih, prej Mujit frika e kish ngranë
mos ndoj sherr, po, Muji ia mbaron!
digjo ç'bani Paun Harambashi
-Pse nuk çohem, - tha, - me u veshë e me u mbathë
me ra, - tha, - te kroni i Jutbines?
Mos pa shoke at’Mujin e zatet
n’mujsha pushke hajnisht une me ia dhane

ia la vetes, po, edhe nji nam
Veshet shpejt Pauni u shtrengua
per mejdan sa mire qe asht gatue
Pse asht shka, hakun mos me ia ngrane
shume ish’ qene Pauni trim me nam
Si vetima te kroni po shkon
fsheke vracin ne pyllin e zi
edhe vet n’zhavarr sa mire ka hi
shih sa mire ne zhavarr asht palua

pritke shkjaku Mujin per me shkua
Ngjoni shkoke aty c’ka asht mbarua
tridhete cika ne kambe ishin cua
shkuen te kroni t’shkretat uje me marre
c’po u prijke Ajkuna e Bardhe
I lane fjalet te kroni po shkojne
me e mbushe kanatata po fillojne
dhe kanatat sa plot i kane mbushe
Duel Pauni bash sikur arushe

Shih Pauni cikave u bertet
me kamxhik ka nise e po i prek
permbi tesha gjakun po jau qet
bash si kingjat po i fillon perpjet
te cardaku horri po i qet
Kur ia mbrrini nje plak me gjok te bardhe
ish hajvani, po, si shpend i bardhe
Prej zhavarri Pauni kish dale
edhe plakut gjokun ia kish ndale

e rrxoi plakun, krej e ka llomite
i ra cizme e ia then brinjte
e la plakun, gjokun ia kish marr
Shih, nji leter Pauni mbaroi
n’Jutbine Mujit letren, po, ia coi
po ne leter Pauni c’po thote?
-Ku je, Muje, he, zoti ty te vrafte!
Nam te madh dynjaja per ty ban
nuk ka krajl haraci qe ta pa

Por nuk asht per ty, Muje, qysh kane thane
qe, une bjeshken, Muj-o ta kam zane
pa travnine une ty po t’i lshoj gjane
A s’te vjen marre, o Muje - i kish thane
Sa tue qeshe ai Muji qenka cua
po i bertet asaj te lumes grua
-Kafe t’zeze e duhan me m’gatua
Cohet Muji kadale asht shtrengua
e p’e merrke at’gjokun e bardhe

e i hipi Muji atit ne shale
Kur pa gjoku bjeshken qe ka marre
sa p’e rrehke, po, fushen me kambe
sikure rrfeja bjeshkes i dha gjame
te cardaku ushtima po shkon
Drodh Pauni, Ajkunes i ka thane
- Qe, kaq kohe ne bjeshke une jam
kurre per t’kthjellet nuk kam ndie gjame!
-Nuk asht gjame, - Ajkuna i ka thane –

tash, po ngjet, asht nise baci me ardhe –
Kah cardaku gjokun Muji e con
i dripi gjokut e pushim p’e ban
ish zhegite e gjoksin p’e zbulon
Prej cardakut Pauni shikon
nis Ajkunes ai e i ka thane:
-Qysh m’u vesh Muji n’ngiq t’zi?-
Krejt ne lesh ai trupin qysh me e shti? –
Shih sa gaz Ajkuna ka perpi

-Po t’rrejne syte, Paun, e s’je kah di
Baci Muje s’asht vesh n’ngiq te zi
asht i leshtun gjoksit bytevi
asht i leshtun ne gjoks e ne krah
si asllani qe del neper mal
A ia sheh, Paun, vetlla e mustake?
Shihja syte, Paun, si i jane pergjake!
-Digjo ktej, Paun, - Muji kish thane –
Kollaj asht , - tha, - me lidhe fmi e pleq

Kollaj asht, - tha, - cika me grabite
Kollaj asht – tha, - pleq ne llom me qite
Del mejdanin me nda me kreshnike!
A po cohesh mejdanin ta ndajme? –
i tha Muji e hipi n’gjok te bardhe
- Ndiqem prapa, Paun! – I kish thane
Nisi gjokun lendines Muji me ike
shih, permbas Pauni ia ka nise
Kush me e zane at gjokun, po, te bardhe?

Si shpend me krahe vrapin e kish marre
Kur e ngjoi Pauni me gjilit
ishte gjoku sa fort i shperdhite
n’te dy gjunjet gjoku ish qene pase rrxue
mbi krye Mujit gjiliti i ka shkua
e tri bjeshke, tha, po, i kish kalua
Kur a dredhe, - tha, Pauni, me ike
fort p’e gjuejke Muji me gjilit
bash si rrfeja gjilit ia ka ngjite

po kish ndeshe gjiliti ne celik
Qatehere trimat shpatat i kane qite
qafa-qafa atllaret kane afrua
t’madhe Muji sa iu ka gerrmua
- Sjell perpara, Paun, c’je tmerrua?!-
Shume i djathte kish qene, po, Muji vete
me shpate shpaten sa mire po ia prêt!
Jane thye shpatat edhe jane coptua
prej atllareve t’dy n’lendin jane gjua

gjoks per gjoks, po trimat jane zatete
tre sahate, po kane dredhe e kan zhdredhe
prishe e kane ate mejdanin krejt
thoshje laver asht ba, qe, tri vjet
N’kokerr t’shpines Muji e ka gjua
e lendines zharg shkaun p’e ngrehka
me i cope shpate, - tha, - kryet po i prejka
Kshtu m’kane thane, atje une nuk jam kane
s’asht cudi, se trimat gjithcka bajne

Rugove – Kosove

Harambashi – Kapedan i krajlise Harambash ka kuptimin – Kryehajdut
telqi – shtroje lekure qe vihen ne shale te kalit
sejmene – roje
cardak – ketu me kuptimin e cadres
zatet – e ndesh, e takoj
palua – eshte fshehur
zhavarr – lloj bime barishtore

kanatat – ene prej balte; shtambe
bash – tamam
kingjat – qengjat
llomite – e ka dermuar, e ka perbaltur
travnine – pa taks, pa pagese
marre – turp
gjame – ketu ka kuptim potere e madhe, bubullime
drodh – u kthye
baci – vellai (me perkedheli, por edhe nderim per me te moshuar)

dripi – zbriti
zhegite – e kishte zene vapa
ngiq – nje lloj veshjeje me lekure deleje te zeze
bytevi – krejt, i/e gjitha
gjilit – shtize e shkurter, me çomange ne njeren ane, si topuzi
shperdhite – i shkathet, i ushtruar
*shume i djathte – i shkathet, i shpejte
gjua – u hodhen, u turren ne lendin
laver – toke e punuar

Pushka ne kete kenge eshte nje element qe eshte shtuar me vone, duke e kenduar kengen brez pas brezi. Nje element tjeter historik ne kete kenge eshte organizimi i dylyftimit. Sipas rregullave te asaj kohe, caktohej me short se kush do te iket e kush do te qellonte i pari. Ky i fundit kishte me shume mundesi per te fituar. Ne kete kenge, Muji ia le vullnetarisht kundershtarit kete mundesi

Mejdani i Mujos me Balozin
Kur ka ken' Baloz Edelia
ne Jutbin' Balozi ka ra
Kunen Mujit don me ia marr
N'saraj t'Mujit Balozi ka dal'
po na rrin tri dit' e tri nete
kurrsesi Kunes s'mund ia njese

Trimi Muj' ne bjeshk' me gjua
ne kambe trimi a varrua
Hajt, Baloz, gjokun me ma pru
Shkon Balozi gjokun me ia marre

- Bjerem uj' Kune, po du me pi!
Shtrin doren njet me ia dhane
mas berrylit kerahin ia kape
n'vidhe t'gjokut Kunen ma ven
per krajlie e njaty e a nise

Mir' Muji Balozin e heton
mrapa Balozit i asht vu
Thojt' ne fyt Balozin ma kape
nen veti Balozin ma rrzon
krye e krah' me shpat' ia shkurton

Folklori muzikor
Muzika Popullore Shqiptare, pikturë e A.Buzapërbën një ndër pasuritë më të çmuara të vendit. Në përshkrimet e studjusve të huaj të ardhur në Shqipëri gjatë shekujve XVIII-XIX është arritur përafërsisht në konkluzionin se pasuria kryesore e Shqipërisë është folklori muzikor, por ka edhe krom edhe naftë.
Folklori muzikor bën një jetë aktive edhe sot, ndërkohë që gjurmët e lashtësisë së tij janë provuar që prej shekujve XIV-XIII p.e.s. Në objekte të ndryshme arkeologjike – skulptura, basoreliefe, terrakota, etj. – janë përfiguruar qartë vegla popullore, që përdoren deri në ditët tona, valltarë, këngëtarë, kostume karakteristike, etj.
Folklori muzikor shqiptar është jashtëzakonisht i pasur , çka dhe shprehet në ekzistencën e muzikës vokale që nga forma njëzërëshe e deri tek shumëzërëshi; në muzikën me vegla popullore; muzikën me zë e vegla; muzikën për shoqërimin e valleve popullore, etj. Këtyre u shtohet dhe një fond i madh veglash popullore të klasifikuara në katër grupet tashmë të njohura si ideofone, membranofone, kordofone, areofone.
Folklori muzikor shqiptar e bën jetën e vet në një ndarje specifike, që lidhet me format e të shprehurit muzikor dhe me tipet kryesore të instrumenteve të përdorur. Lumi i Shkumbinit, që përshkon mes për mes Shqipërinë, përvecse ndan dy dialektet kryesore të vendit në Gegë në Veri të Shkumbinit dhe në Toskë në Jug të Shkumbinit, shërben edhe si kufi natyror për klasifikimin e tipologjisë së folklorit muzikor. Në veri të lumit Shkumbin lokalizohet zona monodike e të shprehurit muzikor, e shoqëruar kjo me shkallët modale (diatonike apo kromatike) sëbashku me vegla muzikore specifike për këtë zonë, si lahuta dhe çiftelia. Ndërkohë, për trevat që shtrihen në jug të lumit Shkumbin është karakteristik fenomeni i të shprehurit muzikor në iso-polifoni (ang. Poliphonie with burdon) me përdorimin e shkallëve pentatonike si dhe të instrumenteve specifik si gajde dhe bicula (fyell i dyfishtë). Krahas muzikës fshatare pa shoqërim me vegla (a capella), duke nisur nga fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, lindi dhe u kristalizua muzika popullore qytetare, që në Jug të Shqipërisë takohet kyesisht në qytetet Korçe, Vlorë, Sarandë, Delvinë, Përmet, Leskovik, Pogradec, me formacionin polifonik të Sazeve (të përbërë nga instrumente të importuar si klarineta,violina dhe fizarmonika, si dhe nga vegla popullore karakteristike si lahuta, dajre, fyell), ndërsa në Veri në qytetet Shkodër, Durrës, Elbasan, Kavajë, etj., shoqëruar nga ansamble popullore monodike ose monodi me shoqërim (të përbërë nga vegla të importuara si klarineta, fizarmonika dhe violina, por edhe nga vegla të traditës popullore, si kemanxhia, fyelli, etj).
Nisur nga roli i dorës së parë që ka në traditën shqiptare, folklori muzikor studjohet si lëndë e veçantë në shkollat e mesme të përgjithëshme, në ato artistike, si edhe në Akademinë e Arteve të Tiranës, ku formohen edhe etnomuzikologët e ardhëshëm.

Regjistrimet e folklorit muzikor shqiptar nisin që prej viteve 1900 e këtej. Përpara viteve 1940 ato janë realizuar pranë shoqërive Odeon, Columbia, Pathé, His master’s voice. Regjistrime më të vona takohen edhe në formën e CD-ve, si CD me muzikë të “Familjes Lela”, prodhuar në Francë më 1992 nga Judigo; dy CD me muzikë toske të “Laver Bariut”, prodhuar përkatësisht në Greqi dhe Angli, etj.

Aktivitetet kryesore folklorike shqiptare janë Festivali Folklorik Kombëtar, mbajtur çdo pesë vjet, i cili ka filluar në vitin 1952 në qytetet Lezhë dhe Tiranë, për të vijuar më pas në dy qytetet muze me arkitekturë mesjetare, Gjirokastër dhe Berat; Festivali Kombëtar i Këngës Popullore Qytetare në Elbasan; Takimi i Rapsodëve Lahutarë në Lezhë; Takimi i Sazeve në Korcë; Takimi i Grupeve Polifonike në Vlorë dhe Gjirokastër; Takimi i Grupeve dhe Shoqërive Folklorike (NGO) në Sarandë.


Organizatat folklorike kryesore që veprojnë në Shqipëri, të krijuara kryesisht pas viteve 1990 me qëllim mbështetjen e folklorit dhe të traditave popullore në përgjithësi, janë: Elena Gjika – Përmet, Demir Zyko – Skrapar, Shoqëria Folklorike – Gramsh; Grupi Bilbili – Vlorë, Gjirokastër; Shoqata Tirana – Tiranë, Kastrioti – Krujë, etj.

Institucioni i vetëm shkencor që merret me studimin e folklorit është Instituti i Kulturës Popullore në Tiranë, i përbërë nga departamenti i etnomuzikologjisë dhe etnokoreologjisë dhe nga departamenti i etnografisë. IKP boton revistën periodike Kultura popullore. Pranë tij gjendet një arkiv shumë i pasur me mbi 60000 ekzemplatë të mbledhur në tërë Shqipërinë.
Disa nga librat më të rëndësishme mbi Folklorin Muzikor Shqiptar janë: Gjurmime Folklorike i Ramadan Sokolit (Tiranë, 1981); Polifonia labe i Spiro Shitunit (Tiranë, 1989); Polifonia dyzërëshe e Shqipërisë së Jugut i Beniamin Krutës (Tiranë, 1989); Folklori muzikor shqiptar i Sokol Shupos (Tiranë, 1997); Muzika me saze + CD i Vasil. S. Toles (Tiranë, 1997).


Muzika profesioniste
paraqitet si një ndër traditat më të reja artistike shqiptare . Fillimet e saj i përkasin viteve 1920-1930 të shekullit XX, ndërsa zhvillimet më të rëndësishme periudhës së mbas Luftës II Botërore e këtej. Sidoqoftë, nga të dhënat e deritashme, studjuesi i njohur i traditave muzikore shqiptare, Prof. Ramadan Sokoli, në librin e tij 16 shekuj (Tiranë; Eurorilindja, 1995) argumenton së paku kontributet e dy figurave të shquara shqiptare në artit kishtar mesjetar. I pari prej tyre është Niketë Dardani, i njohur ndryshe si Niketa i Ramesianës, lindur rreth vitit 340 në Ramesianë të Dardanisë. Personalitet poliedrik, teolog, vjershëtor, muzikant, mik i afërt i Aurel Ambrason, N. Dardani emërohet në moshën 26 vjecare Ipeshkëv i Ramesianës. Vepra e tij më e njohur është himni Te Deum Laudamos, i përhapur në Europë më 525, dhe mbi të cilin kanë shkruar muzikë kompozitorë të tillë si G.B.Lulu, G.F.Haendel, J.S.Bach, W.A.Mozart, F.Schubert, G.Verdi, G.Mahler, etj. Muzikanti tjetër, Jan Kukuzeli, i lindur në qytetin bregdetar të Durrësit rreth viteve 1078-1088, njihet si një ndër figurat më të mëdha të kishës bizantine Arsimohet dhe afirmohet në Kostandinopojë, për t’u vendosur më pas në kishën Laura e madhe në malin Athos, ku harton edhe veprën madhore të jetës së tij, shkrimin neo-biznatin. Disa nga krijimet e tij kryesore janë Himnet Aniksandri, Kënga e Kerubinëve, Psalmi 107, Polilei 117, të pasqyruara pothuajse në të gjitha antologjitë e muzikës bizantine.
Në periudhën e Rilindjes Kombëtare jeta muzikore shqiptare pasurohet me forma të reja, të cilat i drejtohen mjediseve të gjëra qytetare. Qendra të rëndësishme kulturore e muzikore të kohës janë qyteti i Shkodrës në Veri dhe ai i Korçes në Jug të vendit, ku krijohen formaconet e para orkestrale dhe korale laike. Sidoqoftë, përpjekjet më serioze për krijimin e një arti muzikor profesionist i gjejmë së pari tek kompozitori franceskan Pader Martin Gjoka (1890-1940), i cili punoi përgjithësisht pranë kishës franceskane të qytetit të Shkodrës, ku përvec muzikës fetare, kompozoi disa vepra vokale dhe instrumentale, midis të cilave një sinfoni, pjesë korale, pjesë për instrumente të ndryshëm, etj. Ndërkohë, Gjoka shquhet edhe si veprimtar i muzikës, duke formuar e drejtuar formacione të ndryshme instrumentale e vokale. Brezi i parë i kompozitorëve shqiptarë të pas-Luftës II Botërore përbëhet nga një grup muzikantësh, pjesa dërrmuese e të cilëve u formuan në Konservatorin Cajkovski (ang. Tchaîkovski) të Moskës, ndërsa të të tjerët pranë shkollave perëndimore. Dy veprat kryesore me të cilat themelohet tradita muzikore profesioniste shqiptare janë Sinfonia (1956) e Çeks Zadesë (1927-1992) dhe opera Mrika (1958) e Prenga Jakovës (1917-1969), që të dy kompozitorë me origjinë nga Shkodra, dhe i pari i cilësuar shpesh herë si babai i muzikës profesioniste shqiptare. Gjatë viteve 1950-1990 tradita e re muzikore shqiptare bëri hapa të rëndësishëm përpara, duke ezauruar në një mënyrë apo një tjetër vonesën e gjatë në kohë. Repertori muzikor shqiptar plotësohet me të gjitha format e gjinitë tradicionale, që nga ato të muzikës së dhomës e deri tek ato skenike. Një rol përcaktues për këtë luajti ngritja për të parën herë në Shqipëri e institucioneve të tilla të rëndësishme muzikore, si Filarmonia e Shtetit, Teatri i Operas dhe Baletit, disa orkestra sinfonike dhe ansamble korale në Tiranë dhe në qytete të tjera të vendit, si Shkodër, Korçe, Vlorë, Elbasan, Durrës, si dhe krijimi i sistemit të plotë të edukimit muzikor. Zhvillimet muzikore shqiptare të kohës pësuan një rritje të ndjeshme që prej gjysmës së dytë të viteve 1960 me Koncertet e Majit të Tiranës, të cilat u mbajtën në mënyrë periodike nga viti 1967 deri më 1990 duke aktivizuar muzikantë e trupa profesioniste dhe amatore. Përgjithësisht muzika e kësaj periudhe ka një orientim tradicional klasiko-romantik dhe një mbështetje të fortë në folklorin muzikor shqiptar. Përvec Zadesë dhe Jakovës, disa nga figurat kryesore të muzikës shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX janë Tish Daija (1926), Nikolla Zoraqi (1929-1991), Tonin Harapi (1928-1991), Feim Ibrahimi (1935-1992), Shpëtim Kushta (1946), Thoma Gaqi (1948), etj. Në kushtet e izolimit të vendit, muzika shqiptare e kësaj periudhe, ashtu si të gjitha artet në përgjithësi, me përjashtim të përpjekjeve të rastit, e pati të pamundur avancimin drejt zhvillimeve bashkëkohore perëndimore.

Mbas viteve 1990 situata muzikore në Shqipëri njohu zhvillime krejtësisht të reja, të cilat synuan integrimin e shpejtë në strukturat artistike europiane. Një rol të rëndësishëm për këtë luajti formimi i shoqatave muzikore, si Shoqata e Muzikës së re Shqiptare (NAM, anëtare e Konferencës Europiane të Muzikës së Re) dhe Shoqata Mbarëshqiptare e Profesionistëve të Muzikës (seksioni shqiptar i ISCM), pranë të cilave është grumbulluar pjesa dërrmuese e kompozitorëve dhe interpretesve të vendit, dhe që aktualisht shërbejnë si tribuna kryesore të krijimtarisë së re muzikore të kompozitorëve shqiptarë.

Institucionet muzikore më të rëndësishme në Shqipëri janë Teatri i Operas dhe i Baletit, Anasambli i Këngëve dhe Valleve Popullore (që të dyja në Tiranë), ku janë përqëndruar muzikantët e kërcimtarët më të mirë të vendit. TOB, me seli në sheshin Skënderbej, ka një aktivitet permanent sezonal, ku vendin më të rëdësishëm e zenë shfaqjet e repertorit klasik e romantik; ndërsa AKVP, i përbërë nga grupi i valleve, i korit, orkestrës dhe solistëve, përfaqëson një institucion muzikor profesionist fare specifik, repertori i të cilit mbështetet kryesisht në përpunimin artistik të traditës muzikore e koreografike popullore.

Formacionet orkestrale më të rëndësishme të vendit janë Orkestra Sinfonike e Teatrit të Operas dhe Baletit, Orkestra Sinfonike e RTV, Orkestra Sinfonike e Akademisë së Arteve dhe Orkestra e Dhomës e drejtuar nga muzikanti Zhani Ciko - kjo e fundit, me një veprimtari të dendur disavjeçare brenda dhe jashtë Shqipërisë, dhe shpesh herë laureate në aktivitete europiane. Ndër dirigjentët kryesorë janë Ermir Krantja, Rifat Teqja, Ferdinand Deda, Bujar Llapi. Repertori koncertal i këtyre formacioneve përfshin muzikë që nga periudha barok e deri në shekullin XX, por në përgjithësi ai anon për nga tradita klasiko-romantike dhe krijimtaria e autorëve shqiptarë.


Sistemi i edukimit muzikor në Shqipëri u themelua me hapjen për të parën herë në vitin 1947 të Shkollës së Mesme Artistike “Jordan Misja”, që me kalimin e kohës u shoqërua me disa shkolla të tjera të llojit në qytetet kryesore të vendit, si Durrës, Shkodër, Elbasan, Korçe, Vlorë, Fier, Gjirokastër, etj. Më 1962 hapet Koservatori Shtetëror i Tiranës, tashmë i përfshirë si një Fakultet më vete në Akademisë e Arteve të Tiranës, ku bëjnë pjesë gjithashtu dhe Fakulteti Dramatik dhe ai i Arteve Figurative. Pranë shkollave të muzikës dhe Akademisë së Arteve ushtrojnë aktivitetin e tyre mësimor dhe koncertal orkestra sinfonike dhe formacione të tjera të muzikës së dhomës sëbashku me koret. Midis këtyre të fundit, një aktivitet intensiv, shpesh herë të vlerësuar me çmime ndërkombëtare, ka Kori i Vajzave të Akademisë së Arteve, me dirigjent Milto Vakon. Po në Tiranë, gjatë dekadës së fundit të shekullit të kaluar, nën drejtimin e mjeshtres së korit Suzana Turku, është krijuar edhe kori tjetër i njohur i vendit, Pax Dei.

Aktivitetet kryesore të jetës së sotme muzikore shqiptare mbahen kryesisht në Tiranë dhe pjesa dërrmuese e tyre realizohen nëpërmjet veprimtarisë së shoqatave muzikore, përmes të cilave janë afirmuar emra të rinj kompozitorësh, si Aleksandër Peçi, Sokol Shupo, Vasil. S. Tole, Endri Sina, etj., dhe ushtrojnë aktivitetin e tyre koncertal ansamblet e specilizuara për interpretimin e muzikës së re, SPECTRUM dhe ASMUS. Që prej vitit 1992 NAM organizon Festivalin e përvitshëm të muajit maj, Ditët e Muzikës së Re Shqiptare, ndërsa prej vitit 1994 Festivalin e Interpretimit të Muzikës Bashkëkohore “Nikolla Zoraqi”. Me inisiativën e Seksionit shqiptar të ISCM qyteti i Tiranës pret në çdo sezon vjeshte muzikantë dhe artistë të huaj, pjesëmarrës në veprimtarinë komplekse Vjeshta e Tiranës, inaguruar në tetor 1994. Veprimtari të tjera permanente të fushes së interpretimit dhe krijimtarisë muzikore janë Festivali i Romancës Shqiptare (organizuar që nga viti 1994 nga Shoqata muzikore “Tonin Harapi”), Konkurset e pianistëve të rinj (organizuar që nga viti 1993 nga Shoqata EPTA), etj.
Qendrat muzikore koncertale janë të shtrira në disa prej qyteteve kryesore të vendit; në Tiranë ndodhen midis të tjerash Salla e Koncerteve e Akademisë së Arteve, ajo e Qendrës Ndërkombëtare të Kulturës, Teatri Rubairat, etj; në Shkodër salla e Teatrit Migjeni, në Korçë Salla e Koncerteve e Shtëpisë së Kulturë; në Elbasan salla e Teatrit Skampa; në Durrës, Salla e Koncerteve e Pallatit të Kulturës; etj.

Muzika e lehtë shqiptare
Vaçe Zela, kengetarja me e njohur Shqiptarebën pjesë edhe ajo në traditën e re artistike të formuar mbas Luftës II Botërore, pavarësisht disa përpjekjeve të pjesëshme që zënë fill gjatë viteve 1920-1930. Këngëtarët dhe instrumentistët e muzikës së lehtë e zhvillojnë veprimtarinë e tyre kryesisht pranë trupave të Teatrove të Varieteve, pothuajse aktive në të gjitha qytetet kryesore të Shqipërisë. Sidoqoftë, Tirana, si qendër kryesore kulturore e vendit, është njëherësh edhe qyteti më i pasur i veprimtarive të muzikës së lehtë. Këtu zhvillohen në mënyrë të rregullt dy aktivitetet kryesore të vitit, Festivali Kombëtar i Këngës në Radio-Televizion (themeluar në vitin 1962) dhe Festivali i Pranverës - ky i fundit destinuar kryesisht për muzikantët e rinj, ndërsa të dy sëbashku, të njohur si aktivitete ekskluzive të Radio-Televizionit Shqiptar. Mbas viteve 1990 kënga e lehtë shqiptare pësoi zhvillime të rëndësishme si rrjedhojë e hapjes së përgjithëshme kulturore të vendit ndaj shoqërisë perëndimore. Me formimin e traditës bazë të llojit, të kryesuar nga emra shumë popullorë për publikun shqiptar, si ai i këngëtares së shquar Vaçe Zela, i kompozitorit Agim Prodani, i fizarmonicistit, kompozitorit dhe aranzhatorit Agim Krajka, në Shqipërinë e fund-shekullit të njëzetë, muzika e lehtë mund të cilësohet si një ndër fushat e artit, që njohu ridimensionime ndër më të të ndjeshmet, duke adaptuar format dhe drejtimet kryesore të njohura perëndimore. Aktualisht ajo njeh të gjitha zhvillimet e mundëshme, që nga muzika rok, xhaz, rap, tekno, etj, duke synuar njëherësh edhe pasurimin me elemente ritmike dhe timbrikë të folklorit muzikor vendas. Shqipëria ka sot një numër të madh interpretësh, kompozitorësh, kantautorësh, aranxhuesish të muzikës së lehtë, ndër më të njohurit e të cilëve janë Ardit Gjebrea, Elton Deda, Elsa Lila (këngëtarë), Shpëtim Saraçi (kompozitor-aranzhator), etj, si dhe një sërë kompleksesh të muzikës alternative.