Gjuha Shqipe.

Titulli: Gjuha Shqipe. Tue Nov 18, 2008 11:40 am

Gjuha Shqipe!

Gjuha shqipe sot flitet në Shqipëri dhe jashtë kufijve të saj në Kosovë, në territorin
ndërmjet Shkupit, Gostivarit, Tetovës dhe Di-brës, në Preshevë, në Bujanovc dhe në
Medvegjë, në Krajë, në Ulqin me rrethina deri në Tivar dhe në Çamëri. Shqipja, pra,
flitet në viset perëndimore të Ballkanit, aty ku kryqëzohen rrugët që lidhin lindjen me
perëndimin, pikërisht në atë rajon që ka qenë djepi i qytetërimit antik evropian.

Gjithashtu, shqipja flitet edhe në diasporë (në Itali, në Greqi, në Bullgari, në Ukrainë),
edhe në shumë vende të tjera të kontinentit tonë dhe më gjerë, në Amerikë, në Azi dhe
në Australi nga shqiptarë të vendosur atje në kohë më të hershme ose më të vonshme.

Gjuha shqipe i përket familjes së gjuhëve indoevropiane. Rreth dy mijë fjalë të shqipes
janë me origjinë indoevropiane: kokë, ditë, natë, dimër, ujë, ha, pi, jam, kam, zog, dem,
elb etj. Shqipja formon një de-gë më vete në familjen e gjuhëve indoevropiane. Gjuha
shqipe pra nuk ka lidhje birërie me asnjërën nga gjuhët e sotme indoevropiane.
Territori shqiptar ka qenë i banuar që nga paleolitiku i mesëm (100000 - 40000 vjet para
erës sonë). Gjurmët e para të rëndësishme të qytetërimit i përkasin neolitit (6000-2000 vjet
para erës sonë).
Në fillimet e kohës së bronzit fiset ilire shfaqen në një territor të gjerë që shtrihej nga gadishulli
i Istrias në veri deri në gjirin e Artës në jug. Në lindje, kufiri i tyre shtrihej afërsisht deri te lumenjtë
Vardari e Morava. Popullsia ilire eshtë formuar nga popullsi autokto-ne të epokës së neolitit,
pas ardhjes së popullsive indoevropiane aty nga fundi i mijëvjeçarit të tretë para erës sonë.
Pra, Ilirët përbënin një popullsi shumë të vjetër të vendosur në perëndim të Ballkanit.
Emrat e dy fiseve ilire, Pajonëve dhe Thesprotëve, i gjejmë tek "Iliada" dhe "Odiseja" e Homerit.

Kjo popullsi del me ketë emër në shekullin e pestë para erës sonë. Në rrethinat e Durrachium-it
(Durrësi i sotëm) u formua nyja e Shtetit të parë Ilir. Gjuha e kësaj popullsie ishte ilirishtja.
Shqiptarët janë pasardhës të ilirëve dhe gjuha shqipe pasardhëse e ilirishtes.

Nga kjo gjuhë nuk kanë mbetur veçse pak fjalë të cilat mund të shpjegohen me gjuhën shqipe
dhe konkretisht sika = thika, peli = pleq, aspetos = i shpejtë. Edhe disa emra gjeografikë dhe
emra perso-nash ilirë mund të shpjegohen me fjalë të shqipes. Kështu p.sh. Dardania është
shpjeguar me shqipen dardhë, Dalmatia me shqipen del me, dele, Ulkin me shqipen ulk, ujk,
Dimalum me shqipen di mal dy male, Bardhul me shqipen i bardhë, Daz me shqipen dash..
Në vitin 168 para erës sonë, Iliria u pushtua nga romakët. Filloi kështu një periudhë pushtimi që
zgjati për më shumë se pesë shekuj.
Në shekullin e VII Shqipëria u pushtua nga sllavët, kurse në shekullin XV nga turqit otomanë.
Pushtimi otoman vazhdoi pesë shekuj deri më 28 nëntor 1912.
Në Mesjetë, popullsia e territoreve të populluara nga fiset ilire, quhej Albanoi dhe vendi Albanon,
prej nga ka dalë forma popullore Arbënesh ose Arbëresh.
Emrat e sotëm Shqipëri, shqiptar, shqip janë shfaqur në shekullin XVII.
Gjatë kësaj periudhe të gjatë pushtimi, gjuha dhe kultura shqiptare kanë qenë nën ndikimin e
gjuhës e të kulturës latine, greko-bizantine, sllave e turke. Gjenden në shqipe fjalë me origjinë
nga greqishtja e vjetër, latinishtja, greqishtja bizantine, sllavishtja, turqishtja etj.
Nga greqishtja e vjetër kanë hyrë fjalë të tilla si: drapër, lakër, qer-shi, shpellë; nga latinishtja:
arë, kalë, mbret, furkë, ungj,- nga greqi-shtja bizantine: fis, ikonë, kollogjer, manastir; nga sllavishtja:
gjobë, lopatë, pushkë, opingë, rob, si edhe toponime: Berat (bel+grad), Dropull (Drino+polje),
Konispol (kon+polje), Velipojë (veliko+polje), Zadrimë (za+Drin), Zagori (za+gor); nga turqishtja:
tepsi, pazar, cohë, bahçe, oxhak, sobë, jastëk, ilaç etj.Është e vërtetë që shqipja ka pësuar ndikime
nga gjuhët e huaja, sidomos në leksik, po është po kaq e vërtetë që ajo ka shfaqur aftësi për
t'i asimiluar dhe ndryshuar sipas modelit të vet huazimet, duke treguar forcën dhe gjallërinë e saj.
Kështu fjalët e greqishtes së vjetër drapanon, kerasia, spileon në shqip dalin drapër, qershi,
shpellë,- në latinisht arvum, vicinium, impertorem
në shqip arë, fqinj, mbret,- në sllavisht glob, opanak, ravnica në shqip gjobë, opingë, rrafshë.
Gjithsesi gjatë periudhës që vendi ynë, kultura jonë, gjuha jonë ishin nën influencën e kulturës e
të gjuhës latine, greko-bizantine, sllave e turke, gjuha shqipe ka ruajtur origjinalitetin e saj si
gjuhë indoevropiane me strukturë fonetike, gramatikore e leksikore të veçantë.

Në historinë e Shqipërisë dhe të shqiptarëve Rilindaj shqiptare (XIX-XX) zë një vend të veçantë.
Gjatë kësaj periudhe, problemet e gjuhës u bënë pjesë përbërëse e programit të Rilindjes shqiptare,
e cila, me alfabetin e Shoqërisë së Stambollit (1878) hodhi bazat për zgjidhjen e problemit të alfabetit
të gjuhës shqipe, i cili përfundimisht u zgjidh në Kongresin e Manastirit më 1908. Në bazë të alfabetit
të gjuhës shqipe është alfabeti latin.

Dokumentet e para të shkruara të shqipes i përkasin shekullit XIV. Libri i parë i shkruar është "Meshari"
i Gjon Buzukut që i përket gjysmës së dytë të shek. XVI (1555). Ka mundësi që tradita e shkrimit të
shqipes të ketë qenë më e vjetër. Shqipja është shkruar në dy dialekte kryesore, në gegërisht dhe
në toskërisht. Vepra e parë toskërisht është "E mbësuame e krishterë", shkuar nga Lukë Matrënga
dhe botuar në Romë më 1592. Shqipja ka vazhduar të shkruhet në dy dialekte deri më 1972, kur
toskërishtja letrare u shpall gjuhë letrare kombëtare ose gjuhë letrare e njësuar.

Titulli: Re: Gjuha Shqipe. Tue Nov 18, 2008 11:41 am

EMRI.
Emra quhen fjalët që tregojnë qenie të gjalla: djalë, vajzë, dele, dash, Agron, Mira;
Objekte materiale: gur, dru, libër, fletore; por shpesh edhe cilësi: dashuri, liri ose
veprime: pastrim, rregullim.

Mjaft formime me prapashtesa funksionojnë në të njëtën kohë si emra dhe si mbiemra:
shqiptar, punëtor, fshatar, malësor etj.

Disa ema dalin me nyje të përparme: i biri, e bija, i ati, e ëma, i vëllai, e motra etj. Po
kështu, edhe disa emra me origjinë nga mbiemri ose pjesorja e foljeve: i riu, të rinjtë,
e reja, të rejat, e dashura, i pasuri, i varfëri, i pandehuri, të ftohtët, të kënduarit, të folurit,
të ngrënit.

Emrat e përveçëm dhe të përgjithshëm
Emrat ndahen në emra të përgjithshëm dhe në emra të përveçëm.
Emra të përgjithshëm quhen emrat që tregojnë qenie ose sende të të njëjtit lloj: djalë, vajzë,
dhi, cjap, dhomë, derë, si dhe abstrakte: miqësi, lumturi, larje, fshirje.

Emra të përveçëm quhen emrat që tregojnë një qenie ose një send të vetëm, të dalluar nga
të gjithë të tjerët: Tiranë, Prishtnë, Krujë, Naim, etj.

Janë të përveçëm:
-Emrat dhe mbiemrat e njerëzve, pseudonimet: Naim Frashëri, Gjergj Kastrioti, Kostandin
Kristoforidhi, Asdreni (pseudonimi i Aleks Stavre Drenova), Migjeni (pseudonimi i Millosh
Gjergj Nikolla)

-Emrat e kafshëve: Laro, Balo, Murro;
-Emrat gjeografikë të shteteve, të krahinave, të maleve, të lumejve, të qyteteve, të rrugëve,
të shesheve, të kontinenteve, të oqeaneve, të deteve etj.: Franca, Shqipëria, Kosova, Drini,
Korça, (rruga) Fan Noli, (sheshi) Skënderbej, Jupiteri, Azia, Paqësori, Mesdheu;

-Emrat e periudhave dhe të ngjarjeve historike: Mesjeta, Rilindja, Kongresi i Lushnjës;
-Emrat e institucioneve, të organizatave e shoqatave: Presidenca, Kuvendi Popullor, Ministria
e Financave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Shoqata e të Përndjekurve Politikë.

-Titujt e veprave, të revistave e të gazetave: "Lahuta e malësisë", "Albania", "Rilindja demokratike",
"Gazeta shqiptare", "Studime filologjike".

Emrat e përveçëm zakonisht përdoren në trajtën e shquar:
Tirana është kryeqyteti i Shqipërisë. Në qendër të Tiranës është sheshi. Aty ndodhen Muzeu
Historik Kombëtar, Pallati i kulturës, banka Kombëtare.

Të gjithë emrat e përveçëm dhe emërtimet e përveçme shkruhen me shkronjë të madhe:
-emrat dhe mbiemrat e njerëzve: Gjergj Kastrioti, Leka i Madh;
-emrat e përveçëm të kafshëve: Baloja, Laroja, Baloshi;
-emrat e planeteve dhe të yjeve: Marsi, Jupiteri, Ylli Polar, Arusha e Madhe etj.;

-emërtimet gjeografike të një vendi : Gadishulli Ballkanik, Qafa e Thanës, Poli i Veriut, Drini
i Zi, Malësia e Madhe;
-emërtimet e institucioneve dhe partive: Ministria e Arsimit, Partia Socialiste, Balli Kombëtar;
-emërtimet e periudhave dhe ngjarjeve historike: Rilindja, Mesjeta, Kongresi i Manastirit;
-emërtimet e monumenteve të kulturës: Dea e Butrintit, Xhamia e Et'hem Beut etj.;

-titujt e librave, të gazetave, të emrave të rrugëve dhe firmave vihen në thonjëza dhe vetem
fjala e parë shkruhet me shkronjë të madhe: "Gazeta shqiptare", "Dëshmorët e lirisë", por rruga
"Naim Frashëri", sheshi "Fan Noli".

Emri i përveçëm mund të përdoret si emër i përgjithshëm për të treguar jo më një individ, por
një tip njerëzish që i ngjajnë atij; jo një krahinë, por send që lidhet me emrin e kësaj krahine etj.:
Ky njeri është tartuf i vërtetë (hipokrit)
Ai porositi një shishe kallmet (verë Kallmeti)
Në këto raste emrat e përveçëm shkruhen me shkronjë të vogël: ciceron, donkishot etj.

Emrat e përveçëm të njerëzve dhe të vendeve të huaja shkruhen sipas shqiptimit që kanë në
gjuhën prej nga janë marrë: Shekspir, Bethoven, Klinton, Sharl dë Gol, Shiler, Nju-Jork, Kajro,
Algjeri, Palestinë, Versajë etj.

Titulli: Re: Gjuha Shqipe. Tue Nov 18, 2008 11:46 am

Fillimet eshkrimit te gjuhes shqipe.

Shqipja
është një nga gjuhët e lashta të Ballkanit, por e dokumentuar me shkrim
mjaft vonë, në shekullin XV, ashtu si rumanishtja.
Dokumenti i parë
i shkruar në gjuhën shqipe, është ajo që quhet “Formula e pagëzimit”, e
vitit 1462. Eshtë një fjali e shkurtër në gjuhën shqipe “Unte paghesont
premenit Atit et birit et spertit senit”, që gjendet në një qarkore të
shkruar në latinisht nga Kryepeshkopi i Durrësit Pal Engjëlli,
bashkëpunëtor i ngushtë i Skënderbeut.
Pal Engjëlli, gjatë një
vizite në Mat, vuri re shrregullime në punë të ushtrimit të fesë dhe me
këtë rast, ai la me shkrim disa porosi dhe udhëzime për klerin katolik,
ndër të cilat edhe formulën e mësipërme, të cilën mund ta përdornin
prindërit për të pagëzuar fëmijtë e tyre, në rastet kur nuk kishin
mundësi t’i dërgonin në kishë, ose kur nuk kishte prift. Formula është
shkruar me alfabetin latin dhe në dialektin e veriut (gegërisht).
“Formula
e pagëzimit” është gjetur në Bibliotekën Laurentiana të Milanos nga
historiani i njohur rumun Nikolla Jorga dhe është botuar prej tij në
vitin 1915 në “Notes et extraits pour servir l’histoire des croisades
au XV siecle IV, 1915”.
Më pas, një botim filologjik të këtij
dokumenti, bashkë me riprodhimin fotografik të tij, e bëri filologu
francez Mario Rognes në “Recherches sur les anciens textes albanais”,
Paris 1932.
Dokumenti i dytë, i shkruar në gjuhën shqipe është
Fjalorthi i Arnold von Harfit, i vitit 1496. Udhëtari gjerman Arnold
von harf, nga fshati i Këlnit, në vjeshtë të vitit 1496, ndërmori një
udhëtim pelegrinazhi për në “vendet e shenjta”. Gjatë udhëtimit kaloi
edhe nëpër vendin tonë, gjatë bregdetit, duke u ndalur në Ulqin, Durrës
e Sazan dhe për nevoja praktike të rrugës shënoi 26 fjalë, 8 shprehje
dhe numërorët 1 deri më 10 dhe 100 e 1000, duke i shoqëruar me
përkthimin gjermanisht. Ky Fjalorth u botua për herë të parë më 1860 në
Këln, nga E.von Grote.
I fundit të shekullit XV ose i fillimit të
shekullit XV është edhe një tekst tjetër i shkruar në gjuhën shqipe dhe
i gjendur brenda një dorëshkrimi grek të shekullit XIV në Bibliotekën
Ambrosiana të Milanos. Teksti përmban pjesë të përkthyera nga Ungjilli
i Shën Mateut, etj. Ai është shkruar në dialektin e jugut dhe me
alfabet grek. Ky tekst i shqipes i shkruar , njihet në literaturën
shqiptare me emrin “Ungjilli i Pashkëve”.
Këto dokumente nuk kanë
ndonjë vlerë letrare, por paraqesin interes për historinë e gjuhës së
shkruar shqipe. Shqipja, që në fillimet e shkrimit të saj, dëshmohet e
shkruar në të dy dialektet, në dialektin e veriut (gegërisht) dhe në
alfabetin e jugut (toskërisht), si dhe me dy alfabete, me alfabetin
latin dhe me alfabetin grek, gjë që tregon se kultura shqiptare ishte
njëkohësisht nën ndikimin e kulturës latine dhe të kulturës
greko-bizantine.
Libri i parë i shkruar në gjuhën shqipe, që njohim
deri më sot, është “Meshari” i Gjon Buzukut, i vitit 1555, i cili
shënon edhe fillimin e letërsisë së vjetër shqiptare. Nga ky libër, na
ka arritur vetëm një kopje, që ruhet në Bibliotekën e Vatikanit. Libri
përmban 220 faqe, të shkruara në dy shtylla. “Meshari” i Gjon Buzukut
është përkthimi në shqip i pjesëve kryesore të liturgjisë katolike, ai
përmban meshet e të kremteve kryesore të vitit, komente të librit të
lutjeve, copa nga Ungjilli dhe pjesë të ritualit dhe të katekizmit.
Pra, ai përmban pjesët që i duheshin meshtarit në praktikën e
përditëshme të shërbimeve fetare. Duket qartë, se kemi të bëjmë me një
nismë të autorit, me një përpjekje të tij, për të futur gjuhën shqipe
në shërbimet fetare katolike. Pra, edhe për gjuhën shqipe, ashtu si për
shumë gjuhë të tjera, periudha letrare e saj nis me përkthime tekstesh
fetare.
Libri i parë në gjuhën shqipe, “Meshari” i Gjon Buzukut, u
zbulua për herë të parë në Romë nga njeri prej shkrimtarëve të veriut,
Gjon Nikollë Kazazi. Por libri humbi përsëri dhe u rizbulua më 1909 nga
peshkopi Pal Skeroi, gjurmues dhe studiues i teksteve të vjetra. Në
vitin 1930, studiuesi nga Shkodra Jystin rrota vajti në Romë, bëri tri
fotokopje të librit dhe i solli në Shqipëri. Në vitin 1968 libri u
botua i transliteruar dhe i transkriptuar, i pajisur me shënime kritike
dhe me një studim të gjerë hyrës nga gjuhëtari i shquar, prof.E.Çabej.
Në mënyrë të pavarur, tekstin e Buzukut, e pati transkriptuar edhe
studiuesi N.Resuli.
“Meshari” i Gjon Buzukut është shkruar në
gegërishten veriore (veriperëndimore), me alfabet latin, të plotësuar
me disa shkronja të veçanta. Libri ka një fjalor relativisht të pasur
dhe ortografi e forma gramatikore përgjithësisht të stabilizuara, çka
dëshmon për ekzistencën e një tradite të mëparshme të të shkruarit të
shqipes.
Prof.Eqerem Çabej, që ishte marrë gjerësisht me veprën e
Gjon Buzukut, ka arritur në përfundimin, se gjuha e saj “nuk është një
arë fare e papunuar”. “Duke e shkruar me një vështrim më objektiv këtë
tekst – pohon ai – nga gjuha e rrjedhëshme që e përshkon fund e majë
atë dhe nga mënyra, me gjithë lëkundjet e shpeshta, mjaft konseguente e
shkrimit, arrin të bindet njeriu, se në Shqipëri ka qenë formuar që më
parë, së paku që në mesjetën e vonë, një traditë letrare me shkrime
liturgjike”. Kjo tezë, sipas autorit, gjen mbështetje edhe nga gjendja
kulturore e Shqipërisë mesjetare; “shkalla e kulturës së popullit
shqiptar në atë kohë nuk ka qenë ndryshe nga ajo e vendeve perreth,
sidomos e atyre të brigjeve të Adriatikut”.
Për nje traditë të shkrimit të shqipes para shekullit XV, flasin edhe disa dëshmi të tjera të tërthorta.
Kleriku
francez Gurllaume Adae (1270-1341), i cili shërbeu për shumë kohë
(1324-1341), si Kryepeshkopi i Tivarit dhe pati mundësi t’i njihte mirë
shqiptarët, në një relacion me titull “Directorium ad passagium
faciendum ad terrom sanctam”, dërguar mbretit të Francës Filipit VI,
Valua, studiuan ndër të tjera: “Sado që shqiptarët kanë një gjuhë të
ndryshme nga latinishtja, prapësëprapë, ata kanë në perdorim dhe në të
gjithë librat e tyre shkronjën latine”. Pra, ky autor flet për libra në
gjuhën e shqiptarëve, duke dhënë kështu një dëshmi se shqipja ka qenë
shkruar para shekullit XV.
Edhe humanisti i shquar Marin Barleti, në
veprën e tij “De obsi dione scodrensi” (Mbi rrethimin shkodran), botuar
në Venedik, më 1504, duke folur për qytetin e Shkodrës, bën fjalë për
fragmente të shkruara in vernacula lingua, dmth në gjuhën e vendit, të
cilat flasin për rindërtimin e qytetit të Shkodrës.
Këto dëshmi të
G.Adae dhe të M.Barletit, dy njohës të mirë të shqiptarëve dhe të
vendit të tyre, janë në pajtim edhe me të dhënat historike për këtë
periudhë, të cilat flasin për një nivel ekonomik e kulturor të
zhvilluar të viseve shqiptare në shekullin XIV dhe në fillim të
shekullit XV. Në atë periudhë, në veri dhe në jug të Shqipërisë,
lulëzuan ekonomikisht Durrësi, Kruja, Berati, Vlora, të cilat u bënë
qendra të rëndësishme tregtare, zejtare dhe kulturore.
Këto janë
dëshmi që e bëjnë të besueshme ekzistencën e një tradite më të herëshme
shkrimi të shqipes, megjithatë, deri sa kërkimet të mos kenë nxjerre në
dritë ndonjë libër tjetër, “Meshari” i Gjon Buzukut do të vijojë të
mbetet libri i parë i shkruar në gjuhën shqipe dhe vepra e parë e
letërsisë shqiptare.
Në shekullin XVI i ka fillimet edhe letërsia në
gjuhën shqipe te arbëreshët e Italisë. Vepra e parë e letërsisë
arbëreshe në gjuhën shqipe dhe vepra e dytë për nga vjetërsia, pas asaj
të Buzukut, është ajo e priftit arbëresh Lekë Matrenga “E mbesuame e
krishterë….”, e botuar në vitin 1592. Eshtë një libër i vogël me 28
faqe, përkthim i një katekizmi. Libri është shkruar në dialektin e
jugut, me alfabet latin, plotësuar me disa shkronja të veçanta për të
paraqitur ato tinguj të shqipes, që nuk i ka latinishtja.
Një
zhvillim më të madh njohu lëvrimi i gjuhës shqipe në shekullin XVII,
nën penën e një vargu autorësh, si Pjetër Budi, Frang Bardhi dhe Pjetër
Bogdani, të cilët nuk bënë vetëm përkthime, por shkruan edhe vepra
origjinale,
Frang Bardhi, në vitin 1635, hartoi të parin fjalor,
“Fjalorin latinisht-shqip”, me të cilin mund të thuhet, se zë fill
shkenca gjuhësore shqiptare. Gjatë Rilindjes Kombëtare, në shekullin
XIX, në kushte të reja historike, lëvrimi dhe përparimi i gjuhës shqipe
hyri në një etapë të re. Në këtë periudhë u bënë përpjekje të
vetëdishme për të ndërtuar nje gjuhë letrare kombëtare, standartizimi i
së cilës u arrit në shekullin XX.

Titulli: Re: Gjuha Shqipe. Tue Nov 18, 2008 11:48 am

Dialektet e gjuhes shqipe.

Gjuha
shqipe ka dy dialekte kryesore, dialektin e veriut ose gegërishten dhe
dialektin e jugut ose toskërishten. Kufiri natyror që i ndan në vija të
përgjithëshme këto dialekte, është lumi i Shkumbinit, që kalon nëpër
Elbasan, në Shqipërinë e mesme. Në anën e djathtë të Shkumbinit
shtrihet dialekti verior (gegërishtja), në anën e majtë të tij,
dialekti jugor (toskërishtja).
Dallimet midis dialekteve të shqipes
nuk janë të mëdha, folësit e tyre kuptohen pa vështirësi njeri me
tjetrin. Megjithatë, ekzistojnë disa dallime në sistemin fonetik dhe në
strukturën gramatikore e në leksik, nga të cilët më kryesorët jane:
dialekti i veriut ka zanore gojore dhe hundore, kurse dialekti i i
jugut, vetëm zanore gojore; togut ua të toskërishtes, gegërishtja i
përgjigjet me togun ue (grua ~ grue); togut nistor va të toskërishtes,
gegërishtja i përgjigjet me vo (vatër ~ votër); â-së hundore të
theksuar të gegërishtes, toskërishtja i përgjigjet me ë të theksuar
(nânë ~ nënë).
Dialekti i jugut ka dukurinë e retacizmit (kthimin e
n-së ndërzanore në r (ranë ~ rërë), që në gegërisht mungon; në
toskërisht, grupet e bashkëtingëlloreve mb, nd, etj. Ruhen të plota,
kurse në gegërisht, janë asimiluar ne m, n, (mbush ~ mush, vend ~ ven).
Në sistemin morfologjik, dialekti i veriut ka formën e paskajores së
tipit me punue, kurse toskërishtja në vend të saj, përdor lidhoren të
punoj. Forma e pjesores në toskërisht, del me mbaresë, kurse në
gegërisht, pa mbaresë (kapur ~ kapë), etj. Dialekti I jugut ka format e
së ardhmes: do të punoj dhe kam për të punuar , ndërsa dialekti I
veriut përveç formave të mësipërme ka formën kam me punue.
Të
gjitha dialektet e folura shqipe në enklavat italiane dhe greke janë
variantet e toskërishtes dhe duket se janë të lidhura më së afërmi me
dialektin e Çamërisë në jugun e largët të Shqipërisë. Enklavat
Italiane- rreth 50 fshatra të shpërndarë - me siguri janë gjetur nga
emigrantët nga sundimi i Turqisë në Greqi. Disa dialekte të largëta dhe
të izoluara të origjinës jugore të Toskërishtes fliten në Bulgari dhe
Trakinë Turke por nuk kanë datë të saktë. Gjuha ende përdoret në
Madritsa, Bulgari, në kufirin afër Edirnesë, dhe në përfundim të këtij
fshati që po mbijeton në Mandres, afër Kilkis në Greqi, që daton nga
Lufta Ballkanike. Një enklavë Toskërisht afër Melitopolit në Ukrainë
shfaqet vendosja e fundme nga Bullgaria. Dialektet Shqiptare nga
Istria, për të cilin ekziston një tekst, dhe nga Sreim, për të cilin
nuk ekziston asnjë tekst janë zhdukur.

Titulli: Re: Gjuha Shqipe. Tue Nov 18, 2008 11:49 am

Shqipja standarte.

Formimi
i gjuhës letrare kombëtare të njësuar (gjuha standarte), si varianti më
i përpunuar i gjuhës së popullit shqiptar, ka qenë një proòes i gjatë,
që ka filluar që në shekujt XVI-XVIII, por përpunimi i saj hyri në një
periudhë të re, në shekullin XIX, gjatë Rilindjes Kombëtare.
Ne
vitin 1824 Naum Veqilharxhi filloi punen per te krijuar alfabetin shqip
dhe ne vitin 1844 dhe 1845 u botua “Evetar”-i. Vaqilharxhi ishte i pari
qe shprehu qellimet e Rilindjes Kombetare Shqipëtare nëpërmjet
traktatit të tij, parathënies së “Evetr”-it të pare dhe shume shkrimeve
të tjera.
Në programin e Rilindjes, mësimi dhe lëvrimi i gjuhës
amtare, përpjekjet për pasurimin e saj dhe pastrimin nga fjalët e huaja
dhe të panevojëshme, zinin një vend qëndror. Gjatë kësaj periudhe, u
zhvillua një veprimtari e gjerë letrare, kulturore dhe gjuhësore.
Në
vitin 1879, u krijua “Shoqata e të shtypurit shkronja shqip”, që i dha
një shtysë të re kësaj veprimtarie. U hartuan gramatikat e para me
synime normative dhe u bë hapi i parë për hartimin e një fjalori
kombëtar i gjuhës shqipe, që është “Fjalori i Gjuhës Shqipe” i
Kostandin Kristoforidhit, i botuar pas vdekjes së autorit, më 1904.
Gjatë
periudhës së Rilindjes Kombëtare, u arrit të përvijoheshin dy variante
letrare të kombit shqiptar, varianti letrar jugor dhe varianti letrar
verior. U bënë gjithashtu, përpjekje për afrimin e këtyre varianteve
dhe për njësimin e gjuhës letrare. Detyra e parë që duhej zgjedhur,
ishte njësimi i alfabetit. Deri atëhere, shqipja ishte shkruar në disa
alfabete: alfabeti latin, alfabeti grek, alfabeti turko-arab dhe
alfabete të veçanta. Këtë detyrë e zgjidhi Kongresi i Manastirit, i
mbledhur më 14 deri më 22 Nentor të vitit 1908, në qytetin e
Manastirit, që sot ndodhet në Maqedoni. Ne këtë Kongres, pas shumë
diskutimesh, u vendos që të përdorej një alfabet i ri, i mbështetur
tërësisht në alfabetin latin, i plotesuar me nëntë digrame (dh, gj, ll,
nj, rr, sh, th, xh, zh), dhe me dy shkronja me shenja diakritike (ç,
ë), është alfabeti që ka edhe sot në perdorim gjuha shqipe. Kongresi e
la të lire edhe përdorimin e alfabetit të Stambollit, që kishte mjaft
përhapje, por koha ja leshoi vendin alfabetit të ri, që u paraqit në
Kongres, pra alfabetit të sotëm.
Një hap tjetër për njësimin e
gjuhës letrare shqipe, bëri “Komisioni letrar shqip”, që u mblodh në
Shkodër në vitin 1916. Komisioni nënvizoi si detyrë themelore lëvrimin
e gjuhës letrare shqipe dhe zhvillimin e letërsisë shqiptare. Ky
komision gjuhëtarësh e shkrimtarësh, krijuar për të ndihmuar në
formimin e një gjuhe letrare të përbashkët përmes afrimit të dy
varianteve letrare në përdorim, vlerësoi variantin letrar të mesëm, si
një urë në mes toskërishtes dhe gegërishtes dhe përcaktoi disa rregulla
për drejtshkrimin e tij, të cilat ndikuan në njësimin e shqipes së
shkruar.
Vendimet e Komisionit letrar shqip për gjuhën letrare e për
drejtshkrimin e saj, u miratuan më vonë edhe nga Kongresi Arsimor i
Lushnjës (1920) dhe vijuan te zbatoheshin deri në Luftën e Dytë
Botërore.
Pas Luftës së dytë Botërore, puna për njesimin e gjuhës
letrare kombëtare (gjuhës standarte) dhe të drejtshkrimit të saj, nisi
te organizohet nga Instituti i Shkencave. U krijuan komisione të
posaçme për hartimin e projekteve të drejtshkrimit. Kështu, u hartuan
disa projekte në vitet 1948, 1951, 1953 e 1956. U organizuan
gjithashtu, dy konferenca shkencore në vitin 1952, për të diskutuar për
problemin e gjuhës letrare.
Me 1967, u botua nga Instituti i
Historisë dhe i Gjuhësisë, projekti i ri “Rregullat e drejtshkrimit të
shqipes”. Ky projekt filloi të zbatohet në të gjithë hapsiren
shqiptare, në Republikën e Shqipërisë, në Kosovë dhe në Mal të Zi.
Ndërkohë, perpjekje për njesimin e gjuhes letrare dhe të drejtshkrimit
të saj, bëheshin edhe në Kosove.
Në vitin 1968, u mblodh Konsulta
Gjuhësore e Prishtinës, e cila, e udhëhequr nga parimi “një komb-një
gjuhë letrare”, vendosi që projekti i ortografisë i vitit 1968, posa të
miratohej e të merrte formën zyrtare në Republikën e Shqipërisë, do të
zbatohej edhe në Kosovë. Vendimet e kësaj Konsulte kanë qenë me rëndësi
të jashtëzakonshme për njesimin e gjuhes letrare kombëtare shqipe.
Projekti
“Rregullat e drejtshkrimit të shqipes “ i vitit 1967, pas një diskutimi
publik, ai u paraqit për diskutim në Kongresin e Drejtshkrimit të
Shqipes, qe u mblodh në Tiranë, në vitin 1972, i cili ka hyrë në
historinë e gjuhes shqipe dhe të kulturës shqiptare, si Kongresi i
njësimit të gjuhës letrare kombëtare.
Kongresi i Drejtshkrimit të
Shqipes, në të cilin morën pjesë delegatë nga të gjitha rrethet e
Shqipërisë, nga Kosova, nga Maqedonia dhe nga Mali i Zi dhe nga
arbëreshet e Italisë, pasi analizoi të gjithë punën e berë deri atëhere
për njesimin e gjuhës letrare, miratoi një rezolutë, në të cilën përveç
të tjerash, pohohet se “populli shqiptar ka tashmë një gjuhë letrare të
njësuar”.
Gjuha letrare kombëtare e njësuar (gjuha standarte),
mbështetej kryesisht në variantin letrar të jugut, sidomos në sistemin
fonetik por në të janë integruar edhe elemente të variantit letrar të
veriut.
Pas Kongresit të Drejtshkrimit, janë botuar një varg vepra
të rëndësishme, që kodifikojnë normat e gjuhës standarte, sic janë
“Drejtshkrimi i gjuhes shqipe” (1973), “Fjalori i gjuhës së sotme
letrare (1980), Fjalori i shqipes së sotme (1984), Fjalori
Drejtshkrimor i gjuhës shqipe (1976), Gramatika e gjuhës së sotme
shqipe I Morfologjia (1995), II Sintaksa (1997).

Titulli: Re: Gjuha Shqipe. Tue Nov 18, 2008 11:50 am

Vecori tipologjike te shqipes se sotme standarte.

Nga
ana strukturore, paraqitet sot si një gjuhë sintetiko-analitike, me një
mbizotërim të tipareve sintetike dhe me një prirje drejt analitizmit.
Një pjesë e mirë e tipareve të saj fonetike dhe gramatikore, janë të
trashëguara nga një periudhë e lashtë indoevropiane, një pjesë tjeter
janë zhvillime te mëvonshme.
Shqipja ka sot një sistem fonologjik të
vetin, që përbëhet nga shtatë fonema zanore dhe 29 fonema
bashkëtingëllore. Shkruhet me alfabet latin të caktuar në vitin 1908 në
Kongresin e Manastirit.
Alfabeti i shqipes ka 36 shkronja, nga të
cilat 25 janë të thjeshta (a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o,
p, q, r, s, t, u, v, x, y, z), 9 janë bigrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh,
th, xh, zh) dhe 2 me shkronja diakritike (ë, ç).
Shqipja ka theks
intensiteti dhe përgjithësisht të palëvizshëm gjate fleksionit. Në
shumicen e rasteve, sidomos në sistemin emëror, theksi bie në rrokjen e
parafundit.
Shqipja ka një sistem të zhvilluar (të pasur) formash
gramatikore, ka një sistem lakimi binar: lakimin e shquar dhe të
pashquar, ruan ende mirë format rasore (ka pesë rasa), sistemin prej
tri gjinish (mashkullore, femërore dhe asnjanëse), kjo e fundit po
shkon drejt zhdukjes, mbahet vetëm në një kategori të veçantë emrash
foljorë, të tipit: të shkruarit, të menduarit, etj.
Sistemi emëror
ka trajtë të shquar dhe të pashquar dhe për pasojë, edhe lakim të
shquar e të pashquar; nyja shquese është e prapavendosur si në
rumanisht dhe në bullgarisht; ka nyje të përparme te emrat në rasen
gjinore (i, e malit) dhe te mbiemrat e nyjshëm (i mirë, i vogël, etj).,
te emrat asnjanës të tipit të folurit, etj. Përvec fleksionit me
mbaresa të veçanta, shqipja njeh edhe fleksionin e brendshëm (dash ~
desh, marr ~ merr); ka dy tipe strukturorë mbiemrash të ngjashëm (i
madh, i ndershëm) dhe të panyjshem (trim, besnik). Te numërorët përdor
kryesisht sistemin decimal (dhjetë, tridhjetë, pesëdhjetë), por ruan
edhe sistemin vigezimal (njëzet, dyzet); numërorët e përberë nga 11-19,
formohen duke vënë numrin e njësheve përpara, parafjalën mbë dhe pastaj
dhjetshet (njëmbëdhjetë, dymbëdhjetë, etj) si në rumanisht dhe në
gjuhët sllave.
Sistemi foljor paraqitet mjaft i larmishem. Shqipja
ka një sistem të pasur formash menyrore dhe kohore, një pjesë të e
cilave janë të trashëguara nga një periudhë e hershme, një pjesë janë
kryer gjatë evolucionit të saj historik. Folja ka gjashtë menyra;
(dëftore, lidhore, kushtore, habitore, dëshirore, urdhërore) dhe tri
forma të pashtjelluara (pjesore, paskajore dhe përcjellore). Koha e
ardhëshme ndërtohet në menyre analitike, me dy forma: me do (forma e
foljes dua) + lidhore (do të punoj) dhe me foljen ndihmëse kam +
paskajore (kam për të punuar).
Rendi i fjalëve në fjali është përgjithësisht i lirë, por më i zakonshem është rendi subjekt+verb+objekt.
Leksiku
i gjuhës shqipe përbëhet prej disa shtresash. Një shtresë të veçantë
përbëjnë fjalët me burim vendas, të trashëguar nga një periudhë e
lashtë indoevropiane (ditë, natë, dimër, motër, jani, etj.), ose të
formuara më vonë, me mjete të shqipes (ditor, dimëror, i përnatshëm).
Një
shtresë tjetër, përbëjnë fjalët e huazuara nga gjuhë të tjera, si
pasojë e kontakteve të popullit shqiptar me popuj të tjerë gjatë
shekujve. Fjalët e huazuara kanë hyrë nga greqishtja, greqishtja e
vjetër dh e re, nga latinishtja dhe gjuhët romane, nga sllavishtja dhe
nga turqishtja.
Shqipja, me gjithë huazimet e shumta, ka ruajtur origjinalitetin e saj, si gjuhë e veçantë indoevropiane.

Titulli: Re: Gjuha Shqipe. Tue Nov 18, 2008 11:51 am

Perhapja e gjihes shqipe

Shqipja
flitet sot nga më se gjashtë milionë vetë në Republikën e Shqipërisë,
në Kosovë, në viset shqiptare të Maqedonisë, të Malit të Zi, të Serbisë
jugore, si dhe në viset e Çamerisë në Greqi. Shqipja flitet gjithashtu,
në ngulimet shqiptare në Itali, në Greqi, në Bullgari, në Ukrainë, si
dhe në shqiptarë të mërguar në viset e ndryshme të botës para Luftës se
Dytë Botërore dhe në këtë dhjetëvjeçarin e fundit.
Gjuha shqipe
mësohet dhe sudjohet në disa universitete dhe qëndra albanologjike në
bote, si në Paris, Romë, Napoli, Kozencë, Plermo, Leningrad, Pekin,
München, Bukuresht, Selanik, Sofie etj.

Titulli: Re: Gjuha Shqipe. Tue Nov 18, 2008 11:52 am

Studimet per gjuhen shqipe.

Gjuha
dhe kultura e shqiptarëve, lashtësia dhe karakteri origjinal i tyre,
kanë tërhequr prej kohësh vëmendjen e studjuesve të huaj dhe shqiptarë
që në shekullin XVIII dhe më parë. Në mënyrë të veçantë, gjuha,
historia dhe kultura e shqiptarëve, tërhoqi vëmendjen e botës gjermane.
Me të u mor edhe një filozof i madh, sic ishte Gotfrid Vilhelm
Lerbnitz, që punoi një shekull para lindjes së gjuhësisë krahasimtare.
Ai mendonte, se studimi krahasues i gjuhëve ishte themelor për të
ndërtuar një histori universale të botës, për ta kuptuar dhe për ta
shpjeguar atë. Në disa letra, qe ai i shkruante një bibliotekari të
Bibliotekës Mbretërore të Berlinit, në fillim të shekullit XVIII,
shprehet edhe për natyrën dhe prejardhjen e gjuhës shqipe dhe pas disa
luhatjeve, arriti në përfundimin, se shqipja është gjuha e ilirëve të
lashtë.
Megjithatë, studimet shkencore për gjuhën shqipe, si dhe për
shumë gjuhë të tjera, nisën pas lindjes së gjuhësisë
historike-krahasuese nga mesi i shekullit XIX. Një nga themeluesit e
kësaj gjuhësie, dijetari gjerman Franz Bopp, arriti të provonte që në
vitin 1854, se shqipja bënte pjesë në familjen e gjuhëve indoevropiane
dhe se zinte një vend të veçantë në këtë familje gjuhësore. Pas tij,
studjues të tjerë, si G.Meyer, H.Pedersen, N.Jokli, studjuan aspekte të
ndryshme të leksikut dhe të strukturës gramatikore të gjuhës shqipe.
G.Meyer do të hartonte që në vitin 1891 një Fjalor etimologjik të
Gjuhës shqipe (Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache,
Strasburg 1891), i pari fjalor i këtij lloji për shqipen. Përveç
këtyre, një varg i madh gjuhëtarësh të huaj, si F.Miclosich, G.Weigand,
C.Tagliavini, St.Man, E.Hamp, A.Desnickaja, H.Ölberg, H.Mihaescu,
W.Fredler, O.Bucholtz, M.Huld, G.B.Pellegrini, etj. kanë dhënë
kontribute të shënuara për studimin e historisë së gjuhës shqipe, të
problemeve që lidhen me prejardhjen e saj, me etimologjinë, fonetikën
dhe gramatikën historike, si edhe në studimin e gjendjes së sotme të
shqipes.
Ndërkohë, krahas studimeve për gjuhën shqipe të
albanologëve të huaj, lindi dhe u zhvillua edhe gjuhësia shqiptare. Ajo
i ka fillimet e saj që në shekullin XVII, kur Frang Bardhi botoi të
parin fjalor të gjuhës shqipe “Dictionarium Latino-Epiroticum” (1635).
Gjatë Rilindjes Kombëtare u botuan disa gramatika të gjuhës shqipe.
Kështu, në vitin 1864, Dhimitër Kamarda, një nga arbëreshët e Italisë,
botoi veprën “Laggio della grammatica comparata sulla lingua albanese”,
Livorno 1864, vëll.II “L’Apendice al saggio dalla gramatica comparata
sulla lingua albanese”, Prato 1866. Më 1882, Kostandin Kristoforidhi
botoi “Gramatikën e gjuhës shqipe” dhe më 1806, Sami Frashëri botoi
“Shkronjëtoren e gjuhës shqipe”, dy vepra gjuhësore të rëndësishme të
shekullit XIX për gramatologjinë e gjuhës shqipe. Nga fundi i shekullit
XIX, Kostandin Kristoforidhi përgatiti edhe një “Fjalor të gjuhës
shqipe”, i cili u botua në vitin 1904 dhe përbën veprën më të
rëndësishme të leksikografisë shqiptare, që u botua para Luftës se Dytë
Botërore. Në vitin 1909, botohet Fjalori i shoqërisë “Bashkimi”.
Pas
shpalljes së Pavarësisë, u botuan një varg gramatikash dhe fjalorë
dygjuhësh, për të plotësuar nevojat e shkollës dhe të kulturës
kombëtare. Në fushën e gramatikës u shqua sidomos Proff. Dr.Aleksandër
Xhuvani.
Aleksandër Xhuvani (1880-1961)
Kreu studimet e larta në
Universitetin e Athinës. Veprimtaria e tij për studimin e gjuhës shqipe
dhe arsimin kombëtar, e nisi që gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare.
Bëri një punë të madhe për pajisjen e shkollës sonë me tekste të gjuhës
shqipe, të letërsisë, të pedagogjisë dhe të psikologjisë. Drejtoi e
punoi për hartimin e udhëzuesve drejtshkrimorë në vitet 1949, 1951,
1954, 1956.
Pati një veprimtari të gjerë në fushën e pastërtisë së
gjuhës shqipe e të pasurimit të saj dhe botoi veprën “Për pastërtinë e
gjuhës shqipe” (1956). Bashkëpunoi me profesorin Eqerem Çabej, për
hartimin e veprave “Parashtesat” (1956) dhe “Prapashtesat e gjuhës
shqipe” (1962), trajtesa themelore në fushën e fjalformimit të gjuhës
shqipe. Botoi dhe një varg punimesh monografike për pjesoren,
paskajoren dhe parafjalët e gjuhës shqipe.
Ai ishte njohës i mirë
dhe mbledhës i pasionuar i visarit leksikor të gjuhës së popullit.
Fjalët dhe shprehjet e mbledhura , u botuan pjesërisht pas vdekjes, në
formën e një fjalori. Përgatiti një botim të dytë të “Fjalorit të
gjuhës shqipe” të Kristoforidhit (1961).
Vepra e plotë e tij, e projektuar në disa vëllime, ende nuk është botuar. Në vitin 1980 është botuar vëllimi i parë.
Një
zhvillim më të madh njohu gjuhësia shqiptare në gjysmën e dytë të
shekullit XX, kur u krijuan edhe institucione shkencore të
specializuara, si Universiteti i Tiranës, Universiteti i Prishtinës dhe
Akademia e Shkencave, Universiteti i Shkodrës, më vonë, Universiteti i
Elbasanit, Universiteti i Gjirokastrës, Universiteti i Vlorës,
Universiteti i Tetovës, etj. Gjatë kësaj periudhe, u hartuan një varg
veprash përgjithësuese nga fusha të ndryshme të gjuhësisë. Në fushën e
leksikologjisë dhe të leksikografisë, përveç studime leksikologjike, u
hartuan edhe një varg fjalorësh të gjuhës shqipe dhe fjalori dygjuhësh,
nga të cilët, më kryesorët janë: “Fjalori i gjuhës shqipe” (1954),
“Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” (1980), “Fjalori i shqipes së sotme”
(1984), “Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe” (1976), “Drejtshkrimi i
gjuhës shqipe” (1973), etj. Kohët e fundit kanë dalë edhe “Fjalor
frazeologjik i gjuhës shqipe” (2000) dhe “Fjalor frazeologjik
ballkanik” (1999).
Në fushën e dialektologjisë është bërë përshkrimi
e studimi i të gjithë të folurave të shqipes dhe është hartuar “Atlasi
dialektologjik i gjuhës shqipe”, një vepër madhore që pritet të dalë së
shpejti nga shtypi.
Eshtë bërë gjithashtu, studimi i fonetikës dhe i
strukturave gramatikore të gjuhës shqipe përmes studimeve të veçanta
dhe përmes gramatikave të ndryshme, niveleve të ndryshme, nga të cilat,
më e plota është “Gramatika e gjuhës shqipe” I Morfologjia (1995), II
Sintaksa (1997), hartuar nga Akademia e Shkencave, në bashkëpunim me
Universitetin e Tiranës, me kryeredaktor Mahir Domin.
Një vend të
gjerë në studimet gjuhësore të këtij gjysëmshekulli, kanë zënë
problemet e historisë së gjuhës shqipe, problemet e etnogjenezës së
popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, të etimologjisë, të fonetikës dhe
të gramatikës historike, etj. Disa nga veprat themelore në këto fusha
janë: "Studime etimologjike në fushë të shqipes” në 7 vëllime, nga
E.Çabej; “Meshari” i Gjon Buzukut (E.Çabej); “Gramatika historike e
gjuhës shqipe” (Sh.Demiraj); “Fonologjia historike e gjuhës shqipe”
(Sh.Demiraj); “Gjuhësia ballkanike” (Sh.Demiraj), etj.
Eqerem Cabej
(1908-1980). Studjuesi më i shquar i historisë së gjuhës shqipe dhe një
nga personalitetet më në zë të kulturës shqiptare.
Pasi bëri
studimet e para në vendlindje (Gjirokastër), studimet e larta i kreu në
Austri, në fushën e gjuhësisë së krahasuar indoevropiane. Pas mbarimit
të studimeve, kthehet në atdhe dhe fillon veprimtarinë shkencore e
arsimore në vitet ’30 të këtij shekulli dhe punoi në këto fusha për një
gjysëm shekulli, duke lënë një trashëgimni të pasur shkencore.
Eqerem
Çabej solli dhe zbatoi në gjuhësinë shqiptare metodat dhe arritjet
shkencore të gjuhësisë evropiane, duke kontribuar shumë në ngritjen e
nivelit shkencor të studimeve gjuhësore shqiptare. Eqerem Cabej punoi
shumë në disa fusha të dijes, por u shqua sidomos në fushën e historisë
së gjuhës, në trajtimin e problemeve të origjinës së gjuhës shqipe, të
autoktonisë së shqiptarëve e të etimologjisë dhe të filologjisë së
teksteve të vjetra.
Veprat themelore të tij janë: “Studime
etimologjike në fushë të shqipes”, në shtatë vëllime, I “Hyrje në
historinë e gjuhës shqipe”, II “Fonetikë historike” (1958), “Meshari i
Gjon Buzukut” (1968), “Shqiptarët midis perëndimit dhe lindjes” (1944).
Ai
është bashkëautor edhe në një varg veprash në fushën e gjuhës së sotme,
siç janë: “Fjalor i gjuhës shqipe” (1954), “Rregullat e drejtshkrimit
të gjuhës shqipe” (1972), “Fjalori drejtshkrimor”.
Përveç veprave,
ai ka botuar një varg studimesh në revista shkencore brenda e jashtë
vendit dhe ka mbajtur dhjetra referate e kumtesa në kongrese e
konferenca kombëtare e ndërkombëtare, të cilat kanë bërë të njohura
arritjet e gjuhësisë shqiptare në botë, duke rritur kështu prestigjin e
saj.
Veprat e prof. Eqerem Cabej janë botuar në tetë vëllime, në Prishtinë, me titullin “Studime gjuhësore”.
Me
veprimtarinë e shumanëshme shkencore e me nivel të lartë, Eqerem Cabej
ndriçoi shumë probleme të gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare, duke
argumentuar lashtësinë dhe origjinën ilire të saj, vitalitetin e saj
ndër shekuj dhe marrëdhëniet me gjuhët dhe kulturat e popujve të tjerë.

Gjatë
kësaj periudhe, gjuhësia shqiptare zgjidhi edhe problemin e gjuhës
shqipe letrare kombëtare, të njësuar me çështjet teorike të së cilës
është marrë veçanërisht prof.Androkli Kostallari.
Në kuadrin e punës
që është bërë në fushën e gjuhësisë normative dhe të kulturës së
gjuhës, janë hartuar dhe një numër i madh fjalorësh terminologjikë për
degë të ndryshme të shkencës e të teknikës.
Përveç veprave të shumta
që janë botuar në fushën e gjuhësisë, veprimtaria e gjuhësisë studimore
e studjuesve shqiptarë pasqyrohet në botimin e disa revistave
shkencore, nga të cilat më kryesoret sot, janë: “Studime filologjike”
(Tiranë); “Gjuha shqipe” (Prishtinë); “Studia albanica” (Tiranë);
“Jehona” (Shkup); etj.
Studime te rëndësishme mbi gjuhën shqipe janë
bërë nga gjuhëtarë në Kosovë, Maqedoni, Mal i Zi, ku janë botuar një
numër i konsidrueshëm veprash mbi historinë e gjuhës shqipe, fonetikën,
gramatikën, leksikun etj. Prof. Idriz Ajeti shquhet për kontributin e
veçantë që ka dhënë në këtë fushë
Kontribut të veçantë për gjuhen shqipe kanë dhenë edhe shqiptaret e vendosur në Itali, të njohur si “Arbëresh”
Disa
nga figurat më të shquara të gjuhësisë shqiptare të këtyre dy shekujve
të fundit, janë: Dhimitër Kamarda (arbëresh i Italisë), Kostandin
Kristoforidhi, Sami Frashëri, Aleksandër Xhuvani, Eqerem Çabej, Selman
Riza, Kostaq Cipo, Mahir Domi, Shaban Demiraj, Androkli Kostallari,
Idriz Ajeti, etj.

Titulli: Re: Gjuha Shqipe. Tue Nov 18, 2008 1:35 pm

Shqipja standarte, kur ka filluar dhe evulimi

C'eshte shqipja standarde?Tani
shqipja standarde eshte nje teme e gjere, me kete jam marre per shume
vite, duke filluar para kongresit te drejtshkrimit, pra para 1972, me
artikuj te ndryshem dhe e kam ndjekur kete problematike ne rrjedhe te
kohes. Shqipja standarde eshte nje variant letrar mbidialektor.
Ajo
eshte bazuar duke u formuar ne toskerishten letrare. Por, ne te jane
perfshire edhe elemente te nevojshem te gegerishtes letrare, sigurisht
pak element nga gegerishtja. Shqipja standarde eshte nje variant i
shqipes qe nuk mund te perputhet as me toskerishten letrare, as me
gegerishten letrare. Megjithese, sic thashe ajo ka ardhur nga
toskerishtja letrare, por ajo qendron mbi keto variante letrare, ka
strukturen dhe sistemin e saj. Shqipja standarde qe ne perdorim sot ne
administrata, ne shkolle, ne letersine artistike, qe e perdorim ne
perkthime, ne teater, ne media. Eshte nje variant qe ka arritur ne kete
gjendje jo menjehere. Nuk ka arritur nje ligjesim i thjeshte i vitit
1972 ne kongres. Por shqipja standarde eshte kristalizuar ne kohe rreth
150 vjet me pare, aty i ka fillimet e saj, deri sa ka arritur ne kete
shkalle, ne kete persosmeri qe eshte edhe sot ne funksionim. Qe ne
rilindje jane vene disa objektiva ne fushen e gjuhesise. Nder
objektivat kryesore qe mund te permend jane, njehsimi i alfabetit,
njehsimi i drejtshkrimit, njehsimi i gjuhes letrare, njehsimi i
terminologjise, hartimi i abetareve dhe nje fjalori qe i duhet
shkolles. Si abetarja si gramatika i duheshin shkolles per ta ngritur
dhe per ta bere nje gjuhe kulture. Sic, ishin gjuhe te tjera te
Ballkanit dhe te Evropes. Pra ishin disa objektiva qe jane shtruar
vazhdimisht, here-here nga individ dhe here-here midis institucionesh.

Dikur kemi thene gjuha letrare tani themi gjuha standarte. A kane ndryshime keto te dyja?

Midis
tyre ka ndryshim. Sic dihet ne Shqiperi, shqiptaret kane perdorur dy
lloj dialektesh, variantin jugor te toskerisht dhe variantin verior
gegerisht. Keto dy variante kane qene shume afer, por jane afer edhe
tani, me afer se c'jane dy variante ne italisht, per shembull ose
gjermanisht, jane shume afer midis tyre. Dhe nga keto dy variante
dialektore linden variantet letrare. Pra, lindi gjuha e perpunuar e
toskerishtes nga varianti jugor, qe u perdor nga Naim Frasheri, Faik
Konica e te tjere levrues. Gjithashtu, nga gegerishtja lindi varianti
verior letrar, kjo u perdor nga njerez me shume me emer nga veriu, ne
te cilet eshte Fishta, por edhe shume autor me emer te veriut. Pra,
kemi dy dialekte, kemi dy variante letrare te ngritura nga keto
dialekte. Tani, duke u mbeshtetur ne toskerishten letrare, lindi
standardi.

Titulli: Re: Gjuha Shqipe. Tue Nov 18, 2008 1:38 pm

Kanje perjudhe te caktuar, per te kerkuar se kur eshte formuar?

Puna
per krijimin e standardit, duhet kerkuar rreth 150 vjet me pare.
Levrimi i toskerishtes letrare ka filluar pikerisht ne kete periudhe
nga Kristoforidhi. Ai eshte levruesi i pare i toskerishtes letrare dhe
ai i gegerishtes letrare. Gramatika qe botoi Kristoforidhi eshte nje
nga veprat e vitit 1882, ku kemi levrim komplet te toskerishtes letrare
dhe shume pika dhe shume arritje te Kristoforidhit, standardi i gezon
edhe sot. Prandaj une them qe pikenisja e standardit duhet te filloj
nga periudha e Kristoforidhit dhe pastaj kater vjet me vone, me
"mesonjetoren" e gjuhes shqipe te Sami Frashrit ne 1886. Pastaj
vazhdojme me autore te tjere, levrues shkencore. Sepse une fjalen
levrim e kuptoj ne dy aspekte, ne dy rrafshe, levrim letrar dhe levrim
shkencor. Jam duke folur tani per levrimin shkencor te shqipes letrare,
te toskerishtes, permenda Kristoforidhin ne fillim me gramatiken dhe
abetaren, pastaj me Sami Frasherin. Dhe do te radhis ketu edhe
gramatiken e Idila Sheprit e 1927 edhe gramatiken e Cipos pas luftes.
Keta jane levruesit e gramatikes, por edhe te toskerishtes letrare, qe
kane dhene nje kontribut te madh deri sa u arrit ne standardin qe kemi
sot. Nuk mund te harrojme kontributin e madh qe kane dhene disa
gjuhetare ne levrimin e drejtshkrimit, te ortografise sic quhej me
pare. Nder te cilet do te permend, Aleksander Xhuvanin, Eqerem Cabej
pastaj Kostaq Cipo. Por kontribut kane dhene edhe profesoret Riza,
Mahir Domi, qe iu bashkengjiten grupit te Xhuvanit me vone. Por nje
kontribut kane dhene edhe profesor Demiraj, Idriz Ajeti, Besim Vokshi
ne Prishtine e te tjere.

Jemi duke folur rreth shqipes standarte, domethene rruges per te mberritur deri te shqipja standarde.
Kemi folur per levruesit shkencor dhe ndoshta eshte me me interes per
te mesuar rreth levruesve letrar...?

Ka autor me emer qe
kane dhene kontribut me veprat e tyre per levrimin letrar, ne krye
eshte Naim Frasheri. Madje, Xhuvani thoshte qe e ardhmja e shqipes se
perbashket, sepse atehere nuk ekzistonte shqipja standarde, termi
standard eshte nje term i ri, ne ate kohe perdorej gjuha e perbashket e
njehsuar e te tjere, do te kete per baze gjuhen e Naim Frasherit. Pra,
gjuha e Naimit eshte gjuha e perbashket e saj, keshtu thoshte
Aleksander Xhuvani. Pra, eshte Naim Frasheri, Sami Frasheri, Faik
Konica, Mitrush Kuteli, kaq perpara luftes. Une radhis me kontributet e
tyre dhe gjuhen e tyre me te mire Jakov Xoxen, Ismail Kadarene, Dritero
Agollin dhe Rexhep Qosja. Permend keto dhe jo te tjere sipas disa
kritereve kryesore, gjuha e mire e vepres se tyre, numri i madh i
veprave qe kane shkruar ata, njohja e shqipfolesve me keto vepra brenda
vendit dhe jashte vendit. Fan Noli eshte shume i njohur ose veprat e
Konices jane shume te njohura edhe jashte Shqiperise. Kuptohet qe
kontributi i Ismail Kaderese eshte i njohur ne te gjitha trevat
shqiptare edhe perfshire dhe trevat jashte vendit, po keshtu edhe
Rexhep Qosja. Une do t'i vecoj keta ne kuadrin e shume te tjereve, te
cilat edhe keto kane kontributin e vet. Une po permend levrues letrar
te toskerishtes qe arriti ne standard. Por levrues shkencore qofte
letrare, jane te trevave te veriut, sidomos te Shkodres. Keto nuk jam
duke i permendur plotesisht, sepse jam duke folur per levrimin e
toskerishtes letrare qe u be edhe baze e standardit.

Meqenese nuk jeni toske, a ju vjen keq qe toskerishtja eshte baze e standardit?

Une
e kam thene mendimin tim. Une jam verior vete dhe e vleresoj
gegerishten si nje variant letrar shume te pasur, por mendoj se
zgjidhja qe i eshte dhene, per te dhene toskerishten ne baze te
standardit eshte zgjidhja me e mire nga ana shkencore. Sepse
toskerishtja letrare eshte me unike, nuk ka nenndarje sic ka
gegerishtja e veriut, sic ka edhe gegerishtja ne dege edhe nenndarje si
gegerishtja e Elbasanit. Toskerishtja eshte me unike dhe si variant
letrar eshte me e kapshme, perdoret me mire, studiohet dhe mesohet me
lehte. Por ajo kapet me lehte, sepse nuk ka gjatesi te zanoreve
gjithashtu qe e ka gegerishtja dhe do te kishte edhe standardi nje baze
te kesaj gegerishteje. Une si elbasanas nuk jam bere pishman per
mendimet e mia te shprehura per kete dhe qe e kam mbrojtur standardin.
Pikerisht une e shoh edhe me entuziast per kete arritje, nuk jam une i
pari qe e mbeshtes, por edhe Kristoforidhi qe ne 1882 vleresoi
gegerishten, por tha qe toskerishtja ka te dhena per t'u levruar. Por
edhe te tjere autore edhe Cipo me vone ne '59-'62 ai beri nje gramatike
me baze toskerishten. Kjo tregon qe edhe une jam ne vazhden objektive
qe ka mbajtur Kristoforidhi dhe Cipoja e te tjere. Megjithese Xhuvani e
kishte si koncept standardin me baze, e kishte shume te thene qarte,
por ne praktike veprat e tij i shkroi ne gegerisht. Teorikisht
mbeshteste toskerishten, por ne praktike mbeshteste gegerishten. Une e
shpjegoj kete per arsye se Xhuvani ishte mis i komisionit letrar te
Shkodres. I ftuar si specialist atje, dhe u vendos per nje gjuhe te
perbashket me baze elbasanishten dhe ky i mbeti si te thuash besnik, me
besnik sesa i mbeten vete shkodranet.

Titulli: Re: Gjuha Shqipe. Tue Nov 18, 2008 1:42 pm

Perse u zgjodh Elbasanishtja ne ato vite?

Argumenti
ishte kjo, sepse kishte levrim te gjere dhe me tradita. Po te kemi
parasysh qe traditat shkrimore, veprat kryesore me te hershme jane ne
gegerisht. Pra, ruhej vleresohej kjo tradite. Ne kohen kur u mbajt
Komisia letrare e Shkodres, u synua qe te behet nje shqipe e
perbashket, nje shqipe e perbashket kryesisht per administraten. Fakti
qe konsulta e Prishtines pati arritje te medha ne njehsimin e
ortografise, arritje keto qe u moren per baze edhe pas luftes, por nuk
arriten njehsimin e gjuhes. Toskerishtja qe ishte si baze nuk u mor,
nuk u perkrah sa duhet. Edhe shkrimtare te jugut nuk e mbeshteten kete
edhe anetare qe ishin te Komisise se Shkodres, qe ishin edhe ministra
te Arsimit ne ate kohe, edhe keta nuk e mbeshteten sa duhet. Une do te
them qe mbeshtetja nuk eshte nje gje e lehte, te mbeshtetesh nje gje te
tille, sic eshte shqipja standarde, kerkon nje angazhim te
jashtezakonshem. Ky angazhim i jashtezakonshem per nje gje te tille u
realizua vetem pas luftes, ne periudhen e diktatures se Enver Hoxhes.
Me gjithe keto minuse qe ka ai regjim ai sistem, ceshtja e shqipes
standarde u vendos ne ate kohe dhe une e quaj si dicka pozitive e atij
regjimi.

Politizimi i kesaj ceshtje?

Politizimi
nuk diskutohet qe ekziston. Ne ate kohe ishte kufizimi i gegerishtes,
nuk lejohej as shkrimtari, as mesuesi, as letrari te perdorte
gegerishten. U vendos pra me projektin e pare ne 1967 te perdoret nje
shqipe letrare e perbashket me baze toskerishten. Kjo eshte shkelja e
te drejtave te njeriut, njeriu duhet te shkruaje ne ate gjuhe qe
mendon, nuk lejohet nje shkrimtar te botonte nje liber ne gegerisht,
ose neper shkolla abetaret ishin vetem toskerishte. Kuptohet qe ka nje
fare shkeljeje te te drejtave te njeriut, te shqipfolesit. Prandaj, une
e quaj nje nderhyrje nga larg per kete qellim, kufizimi i gegerishtes.

Po kongresi 1972 pse cfar vendosi per baze?

Per
mua, kongresi i '72-it eshte nje ngjarje qe do te mbetet ne histori.
Eshte kritikuar kongresi shume, eshte kritikuar here-here si kongres
politik dhe jo shkencor, ku njeriu s'ka pasur mundesi te flase e te
tjera. Por, une kam qene anetar delegat ne kete kongres edhe aty kishte
nje pjesemarrje shume te gjere, njerezit nuk vajten ne kongres te
imponuar, por moren pjese me deshire. Nuk moren pjese vetem shqiptare
nga Shqiperia, por moren pjese edhe intelektual, personalitete letrare
e te tjere, por moren pjese edhe arsimtare. Intelektuale te tjere nga
Shqiperia, nga Kosova, Mali i Zi dhe treva te tjera qe deshironin sa me
shpejt qe te ligjesohej vendimi per nje shqipe te perbashket me baze
toskerishten letrare. Une e quaj si nje kongres demokratik, ne ate kohe
ne menyre te persosur nuk mund te thuash demokratik, edhe per gjera te
tjera sepse fryma, vija e partise ishte mbi te gjitha hallkat e jetes.
Kuptohet edhe ne kongresin e '72-it mungonin figura te shquara, te
cilet ishin persona jashte vendit, qe nuk pranoheshin fizikisht ne
Shqiperi dhe jo te pranoheshin ne kongres. Prandaj ka shkelje, por ne
vija te pergjithshme eshte nje institucion shkencor, ka nje miratim dhe
ky miratim eshte pozitiv dhe nje arritje nderkombetare. Ne 1972, kemi
nje shqipe te perbashket. Ne 1972, kemi nje konsolidim zyrtar. Kjo
eshte nje arritje, sepse gjuha eshte tipar kryesor i nje kombi, ne
qofte se kemi nje gjuhe letrare te njehsuar, atehere dhe ne jemi te
njehsuar si komb. Kemi arritur tiparin themelor te unitetit njerezor,
tani presim gjera te tjera, qe mund te permiresohen edhe keto qe mund
te arrihen ne te ardhmen. Eshte nje arritje qe ne ta shpiem me tej ne
menyre qe ta perdorim kur te hyjme ne Evropen e bashkuar eshte thesari
me i madh qe ne shqiptaret kemi, nje popull rreth 8 deri 9 milione qe
jemi ne, te kemi nje gjuhe te perbashket dhe kjo do te jete tipari
themelor i perbashket ne Evropen e bashkuar.

Duket sikur
gjuhetaret ose studiuesit qe shkruajne here pas here ne shtypin
periodik, duket sikur kundershtojne dhe debatojne me njeri-tjetrin,
sikur nuk jane te te njejtit mendim gjithmone...?

Per cdo
ngjarje te tilla te medha, debatet te tilla jane te pranueshme. Sepse
jo te gjitha shihen me te njejtin sy. Por kryesorja eshte kjo, qe ky
vendim i kongresit te drejtshkrimit eshte ne interes te kombit, eshte
nje arritje pozitive. Nga '72 deri 2007, qe jemi tani, kane kaluar
shume 10-vjecare. Kjo shqipe po funksionon shume mire, po funksionon
mire ne administrate, po funksionon shume mire ne shkolle, ne stilin e
letersise artistike, ne teater, ne media po funksionon. Nuk ka nje
shkrimtar me emer qe te thote qe une nuk po shprehem dot, nuk po jap
mendimet e mia qarte ne kete standard, nuk ka lexuar gjekundi per kete
gje. Kuptohet qe, perderisa funksionon mire, nuk ka pse te arrijme ne
zevendesimin e nje standardi tjeter. Por une jam i mendimi, kam qene
edhe jam dhe ne botimin e fundit qe sapo ka dale ne shtyp, une e kam
thene disa here qe ky standard duhet te persoset. Drejtshkrimi i vitit
'72 ka kaluar disa dekada dhe duhet qe ky te rishikohet, jo te
rishikohet per t'u permbysur, por per t'u persosur. Pra, gjera qe i ka
nxjerre jeta dhe qe nuk i kane rezistuar kohes, keto duhen te
ndryshohen. Ne shtyp, shpeshhere kritiket kane nxjerre qe duhet te
ndryshohet dhe te hapet standardi, e kane fjalen te baza e standardit.
Nuk e perdorin sic duhet dhe nuk e di se ku e kane problemin kur thone
te hapet, te futet gegerishtja ne te apo te zevendesohet standardi
30-vjecar me nje standard te ri, me baze gegerishten. Por kete gje,
une, si shkencetar, e shoh si nje gje te panevojshme, te pamundshme.
Nje profesor me emer Rexhep Ismaili, thote se do te ishte jo serioze
per ne shqiptaret qe me ndryshimin e ererave politike te ndryshohet
edhe standardi. Shqipja standarde eshte e te gjitheve. Eshte e
panevojshme te diskutohen zevendesime te ketij standardi me nje
standard tjeter. Une e quaj levrimin e gegerishtes qe e kerkojne ta
levrojne disa kritike, une e shoh te paarsyeshme. Gegerishtja letrare
ka vepra, ka ortografi ka fjalore te tjera, te perpiqesh te besh nje
levrim te gegerishtes ne ditet tona, mua me duket se kerkon te
konkurroje standardin. Nese nje njeri deshiron ta perdore gegerishten
ne vepren e vet, le ta perdore, une kete nuk ja keshilloj se do te
humbte lexues. Nuk e shoh me sy te mire edhe kur nje organ qendror
boton nje material me variant letrar gege. Eshte e thene dhe e
sterthene qe dialektet do te ruhen, ne kuptimin qe do te jete burimi i
pasurimit te standardit.

Titulli: Re: Gjuha Shqipe. Tue Nov 18, 2008 1:42 pm

Dialektet do te ruhen?

Dialektet
do te shuhen dhe do te fillojne te perdoren aq rralle sa do te fillojne
te shuhen. Duke pasur parasysh jo vetem dialektet letrare ne te folura,
por duke pasur parasysh dhe dialektet te perdorura me pare qe jane
shume afer me standardin. Keto mund te sherbejne ne pasurimin e
standardit, mund ta pasuroje ne shprehjet dhe frazeologjise. Une e
thashe nje gje qe i ka ndryshuar kohes nuk mundet te ndryshoje. Pra,
standardi do te rishikohet vazhdimisht, ai do te vazhdoje perpara dhe
nuk mund te jete si nje kod i fiksuar nje here e pergjithmone. Por ne
bazen e tij ai do te mbetet i tille, do te pasurohet me gjera te tjera.

Ju
thate qe gegerishtja nuk eshte unike, ka elbasanllishte, shkodranishte,
te gjuha standarde cila pjese e gegerishtes eshte me e pranishme?

Nuk
duhet kerkuar nje baze e percaktuar, nje baze dialektore qe i ka
sherbyer standardit, per shembull, anglishtja eshte formuar me baze te
gjuhes se Londres e te tjera, kjo eshte nje parim qe bazohet ne
praktike. Edhe per shqipen nuk mund te percaktohet per shembull eshte e
folmja e Beratit. Ne baze te shqipes standarde eshte shkrimi me i
pergjithshem i toskerishtes letrare. Ky shkrim eshte mbeshtetur ne nje
te folur me te kufizuar, duke filluar me shkrim e perdorur nga
Kristoforidhi, apo shkrimi i perdorur nga Naim Frasheri e te tjere, kjo
eshte baze ku mbeshtetet struktura dhe sistemet e standardit. Pra, jo
nje e folur e ngushte dialektore, por vete shkrimi i saj ku ka ardhur
duke u njehsuar qe nga autoret e vjeter te veriut deri tek autoret
elbasanas. E them me fakte te verteta qe elbasanishtja eshte me afer
letrarishtes jugore sesa variantit gege te veriut dhe kuptohet qe ne te
gjitha hallkat ka kontribuar dhe vazhdon te japi kontributet e saj.
Por, Elbasani nuk ka shkrimtare te shquar sic ka jugu, apo sic i kane
verioret, nuk ka levrues letrar me emer.

Nuk jane ne nje shkalle njohjeje qe veprat e tyre te perhapen.

Ne
vitin 1972 u hodhen bazat zyrtare, por vazhdimisht gjate ketyre viteve
ajo ka ardhur duke u pasuruar, fjale te reja qe degjojme te futen
shpeshhere dhe te levrohen dhe nga ana shkencore dhe nga ana letrare.
Si behet futja e ketyre, pasurimi i shqipes sepse degjojme shpeshhere
qe lindin fjale te reja dhe nuk dime se si zyrtarisht hyjne...?

Eshte
e vertete qe shqipja standarde vjen duke u persosur, sidomos sistemi
leksikor. Sistemi leksikor i eshte dhene mundesia qe te pasuroje
standardin qe ne fillim. Tre jane veprat kodifikuese te standardit,
drejtshkrimi i gjuhes shqipe ne vitin 1973, fjalori i vitit 1980 dhe
morfologjia dhe sintaksa. Por, ne fushen e leksikut fjalori i vitit
1980 eshte fjalori i pare i madh, per te cilin edhe per kete kane pasur
mendime dhe kritika te ndryshme. Megjithate, une kete e vleresoj si nje
nga tre veprat madhore edhe fjalorin e 1980-es, sepse ka shume fjale,
ka shume shprehje eshte pasqyruar me gjuhen e letersise se shkruar, por
edhe me gjuhe nga gurra e popullit. Frytet e dhjetera ekspeditave jane
derdhur ne kete fjalor. Pervec kesaj, ka edhe fjale qe vete redaksia,
autoret, hartuesit, me ne krye Kostallarin, kane bere perpjeken e pare
te rendesishme per te zevendesuar shume fjale te huaja te huazuara
atehere nga frengjishtja dhe e italishtja me fjale te gjuhes shqipe, qe
jane rreth 800 fjale qe ata i kane futur.