Dano Webmaster
Numri i postimeve : 2691 Age : 41 Location : Atje ku sbie shi! Name : 0 Points : 17 Registration date : 16/02/2008
| Titulli: Shkrimtare te vjeter te veriut. Tue Nov 18, 2008 11:31 am | |
| Tė gjithė prodhimin letrar shqiptar, qė nga shekulli XV e gjer nė ditėt tona, pėr lehtėsi studimi e veēanėrisht pėr arsye historike, e kemi ndarė nė dy grumbuj tė mėdhenj: a) prodhim letrar shqiptar pėrpara Lidhjes sė Prizrenit dhe b) prodhim letrar shqiptar pas Lidhjes sė Prizrendit. Grumbulli i parė nis qė prej gjysmės sė shekullit XV dhe arrin po thua gjer tek fundi i XIX shekull, edhe pėrmbleth tė gjithė veprimtarinė kulturore e letrare qė u zhvillua nė qendra tė ndryshme tė Shqipėrisė sathershme, d.m.th nė njė Shqipėri qė nuk ekzistonte edhe si shtet.
Grumbulli i dytė pėrkon me lėvizjen e parė e kuptimplotė tė zgjimit kombtar ndėr shqiptarėt jashtė e mbrenda Shqipėrisė, dhe pėrmbleth tė gjithė prodhimin letrar qė nis prej shoqėrisė sė Stambollit- e cila, siē dihet, themelohej pikėrisht me qėllim qė ti japė gjuhės shqipe njė alfabet tė caktuar e tė shtypė libra e fletore tė cfarėdollojshme pėr pėrhapjen e kulturės e tė ndjenjės kombtare ne vendin tonė-dhe arrin gjer nė ditė tė sotme. Prandaj i kemi caktuar si kufij nisjatorė-nė sensu lato, kuptohet kėtij prodhimi Lidhjen e Prizrendit, e cila, qe mėma, ta thomi kėshtu, e Shoqėrisė sė Stambollit. Po nga kėta dy grumbuj, i pari, pėrgjithėsisht, as qė munt tė quhet letrar me kuptimin mė tė kulluar tė fjalės:
[b]a)pse kėto shkrime qė pėrmbleth ky grumbull nuk janė shkruar me ndonjė qėllim krejt estetik a letrar, po janė pothua tė gjitha, me pėrjashtim tė njė grumbulli tė vogėl krejt laik, shkrime fetare tė punuara nga priftėrinj katholikė e orthodoksė me qėllim propagande a mėsimi tė fesė;
b) pse kjo lėvizje, ase mė mirė, kėto lėvizje kulturore pėrpara Lidhjes sė Prizrendit nuk kanė pasur as njesi, as vazhdimėsi, as edhe ndonjė pėrhapje nėpėr gjithė shqiptarėt e atėhershėm. Ato kanė qenė fenomene kulturore sporadike, krejt krahinore. Veē asaj, ky prodhim na paraqitet edhe i pėrēarė e pa farė lidhjeje. Prodhimi letrar qė lindi, p.sh nė qendra tė veriut nuk ka tė bėjė fare me prodhimin letrar tė jugės. E kemi ndarė prandaj edhe kėtė studim nė dy pjesė: 1) Shkrimtarė tė vjetėr tė veriut, 2) shkrimtarė tė vjetėr tė jugės.
Sado qė i tėrė ky grupi i parė, me pakė pėrjashtime, nuk ka vlerė letrare a estetike, vlen prap se prap tė studjohet e tė njihet, pse edhe ky ėshtė pasqyra e gjendjes mendore, shpirtėrore e kulturore e shqiptarėvet mė parė se tė fitonim njė ndėrgjegje kombtare. Pastaj ka vlerė tė madhe pėr ne, jo vetėm pse na thotė kur nisi tė shkruhej gjuha shqipe e kur filloi pikėrisht njė farė lėvizjeje kulturore, sado e pėrēarė dhe me prirje tė ndryshėme, nė vendin tonė, po edhe pse na jep njė fazė tė vjetėr tė gjuhės sonė, ashtu si flitej nė ato kohė tė lashta. II.-Pas dokumenteve gjuhėsore qė pamė mė lart, nga pikėpamja e vjetėrsisė vendin e parė e zė prodhimi i shkrimtarėvet tė veriut. Ky prodhim u lint e u zhvillua nė Shqipėrinė e sipėrme dhe qe pema e priftėrinjve tatėhershėm. Ai pėrfshin tė gjitha shkrimet e kėtyre auktorėve kishtarė tė botuara mė tė shumtat pėrjashta, prej Propagandės sė Fide, tjerat mbrėnda Shqipėrisė-duke filluar nga mė i vjetri qė njohim d.m.th nga libri i Gjon Buzukut, me datė 1555, e duke ardhur dalė nga dalė gjėr afro nė ditėt tona: plot pothua 350 a 400 vjet punė.
Shkrimtarėt mė kryesorė tė kėtyre shkrimeve janė: Buzuku, Budi, Frangu i Bardhė, Bogdani e Kazazi, si edhe disa qė nuk ishin torigjinės shqipėtare, ndėr tė cilėt mė tė pėrmėndurit Niko Catalano e Francesso Maria da Lecce. Sado tė huaj kėta tė dy jetuan e punuan nė Shqipėri, dhe shkruan vepra shqipe po me ato qėllime e po me ato cilėsi qė i shkruan shokėt e tyre shqipėtarė.
Vijnė pastaj plot shkrimtarė tė tjerė, veprat e tė cilėvet do tė formojnė tashtuquajturėn letratyrėn agjografike, letratyrė qė vazhdon edhe sot pranė letratyrės kombtare. Po ky prodhim i funtmė nuk munt tė na interesojė, ashtu si na interesojnė veprat e pesė shkrimtarėve tė parė, pse nuk ka ndonjė vlerė nga pikėpamja e vjetėrsisė. Tri janė karakteristikat kryesore tė prodhimit letrar tė veriut, qė e dallojnė nga prodhimet letrare shqiptare tė tjera pėrpara Lidhjes sė Prizrendit a) lėnda ėshtė gadi krejt fetare, pse u shkrua me qėllim kryesor qė tė mbajė tė gjallė e tė forcojė nė katholikėt e veriut fenė katholike, e cila nėn pushtimin otoman kish nisur tė shkatėrrohej e tė ēdukej;
b) ėshtė i math, ndoshta i tepėrt, influksi latin e italian, mbassi aukorėt e kėtij prodhimi ishin lidhur ngusht me kishėn e perėndimit, duke qenė nėn urdhrat e saj, dhe kishin kryer studjimet e veta pėrtej Adriatikut, nė Itali.
c) gjithė pėr arsyet e mėsipėrme, alfabeti i pėrdorur prej tyre ėshtė po thua ai i tipit latin-italjan. Pa dyshim ky prodhim verior ėshtė mė i rėndėsishmi i prodhimeve tė pjesės sė parė tė letratyrės shqipe, si nga pikėpamja e sasisė dhe gjerėsisė si dhe nga pikėpamja e lėndės dhe e mbrėndisė. Kėta shkrimtarė tė vjetėr tė veriut nuk janė vetėm tė parėt qė filluan njė farė lėvizje kulturore nė vendin tonė, nuk janė vetėm tė parėt qė i dhanė shqipes njė alfabet-alfabetin latin,-po janė edhe tė parėt qė mendojnė e punojnė pėr atdhenė e gjuhėn e tyre, pėr shqipen e Shqipėrinė. Madje, nga kėjo pikėpamje kombtare ky prodhim munt tė lidhej drejtė pėr drejtė me atė qė erdhi pas Lidhjes sė Prizrendit, po tishte ma e madhe vlera estetike e qėllimi i pėrbashkėsisė shqiptare.Shkrimtarė tė vjetėr tė jugut Prodhimi letrar i shkrimtarėvet tė vjetėr tė jugut u lint e u zhvillua nė qėndra tė ndryshme tė Shqipėrisė sė poshtme. Njė hov tė posaēėm pati sidomos rreth akademisė greko- arumune tė Voskopojės. Qyteti i Voskopojės, qė sot ėshtė vetėm njė fshat i vogėl e i varfėr pa mė tė voglin rėndėsi, qe njė herė mė njė kohė qėndėr mjaft e madhe dhe e pėrparuar, e themeluar dhe e banuar nė shumicė prej vllehėsh epirotė. Rreth vjetėve 1720 e 1770 u bė njė metropol i vėrtetė i gadishullit ballkanik, me lagje ndėr tesa tė bukura, me tregtore e tregje tė begaēme, me industri e marrėdhėnje tregtare tė zgjeruara jo vetėm nė Europėn qendrore e veriore (Trieshtė, Venedik, Leipzig, Vjenė), po edhe jashtė Europės, nė Egjypt e nė Asinė e Vogėl, aqė sa njė shkrimtar i kohės shkruante pėr tė: urbs amplissima non modo in tota Graecia, sed etiam fere per totem Turcarum imperium.
Pas zhvillimit ekonomik ia arriti shpejt edhe zhvillimi i rėndėsishėm kulturor: qisha tė shumta, shkolla, njė akademi, njė shtypshkronjė - nato kohė e vetėmja e tėrė perandorisė biblioteka etj. Shumė njerėz tė kulturės greke duallnė nga ky qytet: pa triarki Jasaf i Ohrit, metropoliti Dioniz Manduca i Kastorisė, Joan Kalkens etj, si edhe Theodhor Kavaljoti e Danili.
Po, siē thamė, nuk duhet besuar se lėvizja kulturore letrare toske ortodokse u zhvillua vetėm nė Voskopojė. Sigurisht edhe nė qytete tė tjera tė Shqipėrisė sė jugut u ēfaqnė lėvizje tė tilla vetėm qė nuk patnė jetėn dhe rėndėsinė e asaj tė Voskopojės; ase, mė mirė, nuk lanė gjurma, a nuk i njohim ende sot kėto gjurmė, pse nuk janė bėrė kėrkime si pėr shkrimtarėt e veriut.
Si kohė nisjeje prodhimi letrar nė fjalė i kemi caktuar gjysmėn e sprasme tė shekullit XVIII. Po ky caktim ėshtė konvencionar, dhe e kemi caktuar vetėm pse dokumenti i parė i kėtij prodhimi ėshtė i kėsaj kohe. Krejt pėrkundėr, nga sa na jep tė kuptojmė Perikopeja ungjillore, e cila lidhet nga ēdo pikėpamje me kėtė prodhim ashtu siē lidhet Formula e pagėzimit me prodhimin e veriut, duhet ta ngrehim nja dy a tre shekuj mė lart kėtė nisje.
Shkrimtarėt mė tė pėrmėndur tė prodhimit toskė orthodoksė janė: Theodhor Kavalioti. Dhaskal Dhanili, Kostė Beratasi, Grigor Gjirokastriti, Kullurioti. Tri janė karakteristikat kryesore tė kėtij prodhimi, qė e dallojnė prej tė tjerėve: a)karakteri fetar, po edhe mėsimor, i veprave;
b)influksi i madh grek, mbassi auktorėt e tyre ishin lidhur ngushtė me Greqinė, e kishin kryer studimet nė shkollat greke,
c) pėrdorimi i alfabetit grek pėr shqipen. Po shkrimtarėt e vjetėr tė jugut nė veprat shqipe qė na kanė lėnė nuk dėftejnė as doktrinėn, as vlerėn dhe as ato pakė ndjenja atdhetare qė dallojnė vėllezėrit e tyre gegė. Ata janė, vėrtetė tė parėt toskė qė shkruanė gjuhėn tonė, po nuk e pėrdorin kėtė si qėllim nė vetvete, po si mjet, me atė tė sė cilės donin tė pėrhapnin njohurit e fes ortodokse. Kush ėshtė Namik Resuli Namik Resuli lindi nė Berat mė 10 shtator 1908. U laureua nė degėn e Glotologjisė nė Universitetin e Torinos. Nėn udhėheqjen e profesorit tė famshėm Matteo Bartoli, themelues i linguistikės italiane, mbrojti tezėn e doktoraturės Mbi shtresėzimet nė gjuhėn shqipe. Nė fillim tė viteve 30 kthehet nė atdhe, emėrohet profesor nė Shkollėn normale tė Elbasanit, mė pas nė gjimnazin e Shkodrės dhe tė Tiranės. Nė prill tė vitit 1939 emėrohet as. prof. i gjuhės shqipe nė Universitetin e Romės, ku shėrbeu pėr 10 vjet. Njėkohėsisht nė vitin 1940- 44 shėrben si inspektor superior i Ministrisė sė Arsimit dhe si anėtar i Institutit tė Studimeve shqiptare, nė Tiranė. Nė 1948-n emėrohet anėtar efektiv i Qendrės Ndėrkombėtare tė Studimeve Shqiptare. Nė vitin 1954, boton nė Torino revistėn Shpirti shqiptar.
Nė vitet 1955-1971, Instituti Oriental i Universitetit tė Napolit i beson Dr. Resulit drejtimin e katedrės sė gjuhės shqipe dhe tė Filologjisė lirike, mban mjaft kumtesa nė tubimet shkencore ndėrkombėtare tė linguistikės si dhe tė mėrgatės nė Shtetet e Bashkuara. Vepra e Namik Resulit merret shumė me fushėn e historiografisė tė letėrsisė shqipe dhe tė linguistikės, duke kulmuar me botimin e parė tė plotė tė Mesharit tė Gjon Buzukut tė transkriptuar, Vatikan 1958.
Gjatė viteve tė pushtimit fashist, Namik Resuli punoi pranė Institutit tė Studimeve Shqiptare bashkė me Ernest Koliqin, Padėr Zef Valentinin, Aleksandėr Xhuvanin, Hasan Dostin, Padėr Anton Harapin etj. Pak kohė para mbarimit tė Luftės, Namik Resuli u largua nga Shqipėria dhe u vendos nė qytetin e Torinos pranė familjes sė bashkėshortes sė tij italiane. Qė nga ajo periudhė e deri sa doli nė pension nė vitin 1971, Namiku punoi si shef i Katedrės sė Gjuhės Shqipe pranė Institutit tė Studimeve Orientale tė Napolit. Gjatė asaj kohe ai u mor me studime mbi historinė e letėrsisė shqipe dhe albanologji, duke ribotuar veprėn e Buzukut. Nė vitin 1979 gjatė njė takimi me shkrimtarėt dhe artistėt, Enver Hoxha e sulmoi ashpėr Prof. Resulin duke e quajtur njė bej aristokrat, pėr arsye se ai kishte bėrė njė studim pėr Faik Konicėn. Prof. Namik Resuli vdiq nė qytetin e Torinos mė 12 shtator 1985. Studimi i botuar mė poshtė pėr Naim Frashėrin, ėshtė shkruar nga ai nė vitin 1968 dhe ėshtė mbajtur nė njė sesion | |
|